گردش اقتصادی اوراسیایی تهران

نویسنده کوین لیم

دیپلماسی ایرانی: ایران طی یک دهه گذشته و حتی در سراسر همه گیری ویروس کرونا بر مشکلات تجارت خارجی خود غلبه می‌کرده است. با این حال، ایران اخیرا با نگاه انداختن به شمال و شرق، دیپلماسی اقتصادی خود را تغییر داده و متحول کرده است. ۲۷ آوریل تاریخ ششمین ماه اجرایی شدن توافق اولیه منطقه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، سازمانی متشکل از ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و روسیه است. توافق اولیه منطقه تجارت آزاد که در ماه مه سال ۲۰۱۸ و نه روز پس از خروج دولت دونالد ترامپ از توافق هسته ‌ای ایران امضا شد، در صورت خوب پیش رفتن مذاکرات سه سال بعد از امضا نهایی می شود.

برای ایران که درخواست عضویت آن در سازمان تجارت جهانی از سال 1996 معلق مانده، این اولین توافقنامه اقتصادی منطقه ای به شمار می رود. به نظر می رسد که جمهوری اسلامی منطقه اوراسیا و جمعیت 183 میلیون نفری آن را بازاری قابل توجه برای صادرات خود و ابزاری مناسب در دور زدن تحریم های ایالات متحده می داند.

طبق توافق منطقه تجارت آزاد، بر 862 محصول کشاورزی و طبقه بندی های محصول صنعتی که 502 مورد آنها ایرانی است، تعرفه ترجیحی اعمال شده که در هر مورد متغیر و در برخی موارد صفر است؛ به طور میانگین، ایران بر موارد وارداتی از منطقه اوراسیا بیشتر تعرفه وارد می کند تا به عکس آن. تعرفه های غیرترجیحی نیز به طور موازی ادامه دارند.

طبق آمارهای منتشر شده توسط کمیسیون اقتصادی اوراسیا که اداره اجرایی اتحادیه اقتصادی اوراسیاست، تجارت بین اعضای اتحادیه و جمهوری اسلامی ایران از 2.7 میلیارد دلار در سال 2018، در سال 2019 به 2.45 میلیارد دلار کاهش یافته و اوج این تجارت ها هم در سال 2016، در زمان اجرایی شدن توافق هسته ای ایران، و بالغ بر 3 میلیارد دلار بوده است. طبق محاسبات انجام شده بر مبنای داده های صندوق بین المللی پول، تجارت با اوراسیا در سال های 2016، 2018 و 2019 به ترتیب 3.3، 2.3 و 4.2 از حجم تجارت جهانی ایران را تشکیل داده. در مقابل، تجارت با ایران تنها 0.3 از حجم کلی مبادلات تجاری جهانی اتحادیه اقتصادی اوراسیا را تشکیل می دهد. 

به طور دقیق تر، داده های سال 2019 کمیسیون نشان می دهد که نزدیک به نیمی از 823 میلیون دلار در صادرات ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا به روسیه، 40 درصد آن به ارمنستان و 10 درصد به قزاقستان می رود. بیشترین اقلام صادر شده از ایران به این منطقه هم میوه، سبزیجات، دانه های آجیلی، سیمان، تولیدات فلزی، تولیدات پتروشیمی و گاز طبیعی/مایع بوده است. در مقابل، نزدیک به سه چهارم از واردات ایران از اتحادیه اقتصادی اوراسیا از روسیه، 20 درصد از قزاقستان و 5 درصد از ارمنستان بوده که بخش عمده آن به روغن آفتاب گردان خوراکی، ذرت و جو برای تغذیه دام و ماکیان بوده است.

با توجه به اینکه توافق اولیه منطقه تجارت آزاد از اکتبر 2019 اجرایی شده، انتظار می رود ارزش تجارت ایران با اتحادیه امسال افزایش یابد. با این حال، برخی موانع مرتبط با تحریم های ایالات متحده، همه گیری ویروس کرونا و کاهش قیمت نفت در بازارهای جهانی می تواند بر این مبادلات تاثیر منفی بگذارد. صندوق بین المللی پول برای سومین سال متوالی رشد منفی را برای ایران پیش بینی کرده و برآورد کرده است تولید ناخالص داخلی ایران در سال 2020 برابر با 6 درصد کاهش یابد. به علاوه، در اوایل شیوع ویروس کرونا حتی ارمنستان که برای 5 درصد از تجارت خود به ایران وابسته است، تصمیم گرفت برای یک ماه کامل مرزهایش را ببندد. اما به رغم همه موانع موجود، منطقه تجارت آزاد برای ایران مزایای اقتصادی قابل توجهی دارد که یکی از آنها عمل کردن به صورت محرک برای اقتصاد غیرنفتی است.

حتی اگر تجارت ایران با اتحادیه به طور ناگهانی افزایش چشمگیری نداشته باشد، اما اکنون که تجارت ایران با باقی جهان کاهش یافته، قطعا با این اتحادیه بیشتر خواهد شد. در حقیقت، اگر همه گیری ویروس کرونا به عقب نشینی بیشتر از جهانی سازی و گرایش بیشتر به منطقه گرایی بینجامد، آنگاه محدوده تجارت آزاد مزایای قابل توجهی خواهد داشت. 

به محدوده تجارت آزاد باید در بستر گسترده تر تلاش های ایران برای منطقه گرایی و همکاری اوراسیایی نگریست. تعامل ایران با دو نهاد دیگر منطقه ای یعنی سازمان همکاری اقتصادی و سازمان همکاری شانگهای می توانند نشانه هایی از چشم انداز اتحادیه اقتصادی اوراسیا ارائه کنند. بسیاری از جنبه های تعامل ایران با این سازمان در بازه ای بین کارآمد تا صرفا انگیزشی قرار می گیرد. با این حال، این اتحادیه به عنوان یک بلوک، چشم انداز تجارت مطمئن و دیپلماسی را به همراه دارد که برای ایران نویدبخش است. شاید در کوتاه مدت محدوده توافق آزاد ثروت ایران را افزایش ندهد، اما به جمهوری اسلامی کمک می کند مانع از وخیم تر شدن شرایط در میانه یک بحران بین المللی و فشار فزاینده غرب شود.

منبع: واشنگتن اینستیتوت / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34