پس از سوریه، پوتین به فتح جبهه قاره سیاه می اندیشد

نویسنده: شهره پولاب، دکترای جغرافیای سیاسی

دیپلماسی ایرانی: ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه در روزهای 23 و24 اکتبر 2019 در شهر سوچی روسیه میزبان سران کشورهای آفریقایی در نشست سران روسیه- آفریقا بود. آفریقا دومین جبهه ژئوپلیتیکی خواهد بود که روسیه پس از شرق مدیترانه بر آن متمرکز می شود. 

این رویداد مهم دیپلماتیک همزمان با روزهایی است که پوتین توانست با اعلام عقب نشینی نیروهای آمریکایی از سوریه طعم خوش پیروزی در سوریه را بچشد و بازیگر اصلی این صحنه و البته جایگزین ایالات متحده باشد. تفاهمنامه امضا شده توسط رهبران روسیه و ترکیه با ایجاد یک منطقه حائل در امتداد مرز ترکیه با سوریه عرصه بازیگری بیشتری را نصیب پوتین در سوریه نموده است. روسیه از یک سو از تجاوز ترکیه به خاک سوریه جلوگیری نموده و از سوی دیگر با دور کردن ترکیه از آمریکا به متحدان خاورمیانه ای خود افزوده است. مبادلات اقتصادی ۱۰۰ میلیارد دلاری در سال همراه با فروش سلاح های استراتژیک به ترکیه از نزدیک شدن دو کشور خبر می دهد. این پیمان نقش روسیه را به عنوان یک کارگزار قدرت در خاورمیانه گسترش داده و مهارت مسکو را در استفاده از فرصت های حاصل از تغییر رویکرد ایالات متحده نشان می دهد.

درک جهانی روسیه در سالهای اخیر پس از الحاق کریمه و مداخله در سوریه تغییر کرده است. پوتین که سقوط اتحاد جماهیر شوروی را بزرگترین فاجعه ژئوپلیتیکی قرن عنوان کرده احیای حوزه نفوذ روسیه را از نقاط پیرامونی تا قاره آفریقا گسترش می دهد. روسیه در مهندسی احیای خاورمیانه با محوریت دیپلماسی از همکاری با ایران، برقراری روابط با متحدان ایالات متحده در منطقه مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی، دارا بودن روابط نظامی و سیاسی با مصر بهره جسته است.

به نظر می رسد عقب نشینی آمریکا از خاورمیانه در دوران ریاست جمهوری باراک اوباما و دونالد ترامپ شرایط را برای پوتین مهیا ساخته تا نفوذ ژئوپلیتیکی روسیه را فراتر از اوراسیا گسترش دهد.

پوتین امیدوار است تا اجلاس و نشست اقتصادی دو روزه روسیه- آفریقا با جلب فرصت های تجاری در آفریقا قدرت بیشتری را برای نفوذ در این قاره و رقابت با ایالات متحده و چین را به دست آورد. چنانچه در روز اول این اجلاس پوتین افزایش دو برابری حجم تجارت روسیه در قاره افریقا را طی چهار تا پنج سال آینده، تامین 4 میلیارد دلار تسلیحات تا پایان سال جاری میلادی و همچنین 14 میلیارد دلار دیگر برای سالهای آینده را هدف گذاری کرده است. 

روسیه در سال های اخیر نفوذ خود را در آفریقا از طریق سرمایه گذاری استراتژیک در زمینه انرژی و مواد معدنی افزایش داده است. تعاملات تجاری و سرمایه گذاری میان روسیه و آفریقا قابل ملاحظه بوده و بین سالهای 2005 تا 2015 حدود 185 درصد رشد داشته است. از نظر اقتصادی بیشترین تمرکز روسیه بر مراکز انرژی در آفریقا بوده و سرمایه گذاری های کلیدی عمدتا در بخش های نفت، گاز و انرژی هسته ای صورت گرفته است. صنعت انرژی هسته ای روسیه بازارهای بالقوه در قاره را دنبال کرده و در مصر مذاکرات برای ساخت اولین کارخانه هسته ای این کشور نهایی شده است. همچنین در نیجریه، بزرگترین اقتصاد آفریقا، قرارداد عمده برای ساخت دو نیروگاه هسته ای به منظور پایان دادن به بحران انرژی این کشور منعقد شده است.

روسیه علاوه بر توافق نامه های همکاری در بخش انرژی، پیگیری منابع طبیعی در سراسر آفریقا را از نظر دور نداشته چنانچه شرکت بزرگ دایک، شرکت مشترک در مالکیت دولت های روسیه و زیمبابوه، در حال توسعه 4 میلیارد دلار سرمایه گذاری در بزرگترین ذخایر پلاتین جهان در زیمبابوه است. 

مسکو پس از بیست و پنج سال غیبت در قاره آفریقا سعی در بهره‌برداری از میراث گذشته شوروی دارد که از جنبش های آزادیبخش آفریقا با ارسال اسلحه و نیروهای آموزشی در مبارزات علیه قدرت های استعماری حمایت می کرد. مسکو در سوچی از این پیام ساده که سلاح های ما ارزان تر از سلاح های تهیه شده توسط آمریکا هستند و به حقوق بشر و ارزش های دموکراتیک وابسته نیستند، برای ارسال اسلحه و مشاوران نظامی استفاده می نماید. روسیه تأمین کننده بزرگ سلاح برای کشورهای آفریقایی بوده و در دو دهه گذشته پیوندهای نظامی با کشورهای مختلف آفریقایی مانند اتیوپی، نیجریه و زیمبابوه برقرار کرده است. پوتین اولویت اصلی سیاست خارجی را بر تعمیق روابط با کشورهای این قاره برای خنثی کردن اثرات تحریم های غرب و افزایش موقعیت ژئوپلیتیکی خود قرار می دهد.

استراتژی پوتین که اجلاس روسیه- آفریقا را "راه حل های آفریقایی برای مشکلات آفریقا" خوانده، در مقابل استراتژی ایالات متحده در آفریقا با عنوان "آفریقا برای آمریکا" قرار می گیرد. بنظر میرسد اگر پوتین بتواند از  استراتژی واشنگتن در آفریقا مبنی بر اولویت بخشی بر منافع ملت امریکا بهره ببرد، می تواند دستیابی به جبهه ژئوپلیتیکی آفریقا را آسانتر سازد.

استراتژی آفریقایی ایالات متحده بر مبنای سه اولویت اساسی و مطابق با وعده اصلی مبارزات انتخاباتی دونالد ترامپ، یعنی در نظر گرفتن اولویت منافع ملت آمریکا در داخل و خارج از کشور شکل گرفته است. بر اساس این استراتژی هر گونه تصمیم و سیاست و هر دلار کمک به قاره آفریقا میبایست صرف اولویت های ایالات متحده در منطقه باشد. 

اولویت اول در این استراتژی بر پیشبرد روابط تجاری ایالات متحده با آفریقا به صورت دوجانبه بوده که با بهبود رشد پایدار در کشور آفریقایی از سرمایه گذاری آمریکا نیز پشتیبانی می کند. اولویت دوم امنیت بوده و هدف را مقابله با تهدید تروریسم قرار می دهد. این استراتژی در حالی بر ادامه حمایت از ایجاد ظرفیت آفریقا برای مبارزه با افراط گرایی خشونت آمیز تأکید دارد که با اعلام پنتاگون حضور ارتش آمریکا در این قاره حدود 10 درصد کاهش می یابد. نکته آن که ارتش آمریکا مدتهاست که به شدت درگیر مبارزه با تروریسم در قاره بوده و کمک های ضد تروریسم به کشورهای جنوب صحرای آفریقا تاکنون به یک میلیارد دلار رسیده است. بنابراین پنتاگون طرحی را برای کاهش تعداد سربازان آمریکایی در حال انجام مأموریت های ضد تروریسم در آفریقا تصویب کرده است. در اولویت سوم کمک های مالی به جای "هدر دادن کمک ها در صدها برنامه" تنها بر بخشهای خاص اقتصادی متمرکز خواهد بود. در این اولویت ایالات متحده کمک های مالی خود را بصورت انتخابی به سمت کشورهای کلیدی و با اهداف استراتژیک خاص اختصاص می دهد.

این سه اولویت برای روسیه دارای پتانسیل کاهش نفوذ واشنگتن در قاره بوده که می تواند به عنوان یک فرصت به آن نگاه شود. تلاش های دیپلماتیک مسکو برای تقویت روابط سیاسی با کشورهای آفریقایی و جاه طلبی های ژئوپلیتیکی مربوط به آن در شرایطی که احساس شود نفوذ ایالات متحده در آفریقا و جاهای دیگر رو به کاهش است، به ثمر خواهد نشست و روسیه را مشتاق خواهد کرد که به عنوان یک شریک قابل اطمینان نسبت به ایالات متحده برای تحکیم روابط تجاری بیشتر با کشورهای آفریقایی قدم بردارد. 

شاید استفاده ماهرانه روسیه از مداخلات دیپلماتیک در خاورمیانه خصوصا اثرگذاری در سوریه تجربه ای برای ادامه مسیر پوتین از شرق مدیترانه در اوراسیا به سوی قاره آفریقا باشد.