واهمه هند و پاکستان از جنگ با یکدیگر

مصطفی زندیه، تحلیل گر ارشد مسائل جنوب آسیا

دیپلماسی ایرانی: حمله تروریستی در کشمیر هند و متعاقب آن اتهام دهلی علیه اسلام آباد، باعث شد تا مرحله جدیدی از رویارویی میان دو کشور همسایه و هسته ای آغاز شود و این وضعیت تا جایی پیش رفت که هند حمله هوایی به پاکستان انجام داد و اسلام آباد نیز در واکنش به آن، دو جنگنده هند را سرنگون کرد. گفتنی است جنگ اخیر میان پاکستان و هند زمانی آغاز شد که هواپیماهای هند از مرز بین‌المللی گذر کرده و وارد خاک پاکستان شدند و چندین بمب را در قلمرو آن کشور بر اردوگاهی که گفته می شود متعلق به گروهک جیش محمد بود، سرازیر کردند. جالب اینجاست که پاکستان مدعی است این اردوگاه از سال 2005 دیگر وجود خارجی ندارد و بمبارانهای سال 2019 تلفاتی در بر نداشته است! در پاسخ، جتهای جنگنده پاکستانی چندین بمب را در خط کنترل (LoC) در منطقهی اشغالی کشمیر که در واقع قلمرو تحت مناقشه کنونی است، رها کردند. نکته قابل توجه اینکه پاکستان نمی‌گوید که چه کسی یا چه چیزی هدف قرار گرفته است! بنابراین، به نظر می رسد بمبهای طرف پاکستانی نیز تلفات انسانی در پی نداشته است!

واقعیت این است که در بحران اخیر و از منظر پاکستان، هند با اقدامات خود از خطوط قرمز مشخص پاکستان گذشت: این کشور به حملات پیشگیرانه نسبت به اهداف پاکستانی متوسل شد و بنابراین مرز بین‌المللی را نقض کرد. گفته می شود این امر بیسابقه بوده است. در پاسخ ، پاکستان به این کشور اجازه عبور از خطوط قرمز خویش را نداد و در مقیاس مشخصی از بازدارندگی، پاکستان دو هواپیمای هندی را سرنگون کرد و یک خلبان را در حملهی تلافیجویانه برای عبور از LoC بازداشت کرد. این مسئله برای هند بهانه ای برای تشدید خشونت¬ها تلقی می شد. با این وجود هر کدام از طرفین ادعای موفقیت کرده و سپس سعی کرد آرامش خود را حفظ کند. اما چون هند دو هواپیما و یکی از خلبانانش را در تهاجم انتقامجویانهی پاکستان از دست داد، آن کشور خود را ملزم به آزمودن امتیازگیری در یک مناقشهی بالقوه خارج از کنترل می دانست. اینکه طرفین نیروهای خود را به سمت مرزها پیش ببرند نگرانی جدی ناظران منطقه ای را در پی داشت. بسیاری از فرودگاهها بر پروازهای غیرنظامی بسته شد. با این حال این سئوال مطرح شد که این بحران قرار است تا کجا ادامه یابد؟

هند بارها اعلام کرده است که در پاکستان بازیگران غیردولتی به حمایت مالی از تروریسم در مرزهای این کشور با هند، افغانستان و ایران ادامه میدهند. در مقابل پاکستان نیز در تلاش است که خود را در مقابل FATF تبرئه کند. روشن است که پاکستان گرفتار تنگناهای شدید اقتصادی است و نمیتواند فشار هرگونه مناقشه نظامی جدی را تحمل کند. بنابراین پس از ماجرای سقوط هواپیما و دستگیری خلبان هندی، طبیعی است که عمران خان، نخست وزیر پاکستان در یک نمایش قدرت تلویزیونی باید در جستجوی صلح باشد. در مقابل نارندرا مودی، نخست وزیر هند در موقعیتی نسبتاً دشوار قرار دارد. پس از نخستین حمله هوایی به مرز پاکستان، با ادعای کشتن 300 تروریست و بازگشت سالم تمامی هواپیماها به پایگاه های خود، او احساس موفقیت می¬کرد. اما پس از اینکه ادعای این پیروزی به نظر توخالی رسید، و به دنبال آن دو هواپیمای جنگی هند سرنگون و یک خلبان اسیر شد، اعتبار اظهارات او زیرسئوال رفت و فشار برای انجام حرکتی به منظور جبران موازنه، افزایش یافت. 

از سوی دیگر به نظر می رسد هیچ کانال محرمانه ای بین دو کشور برای حل و فصل این هرج و مرج و بی نظمی و به دور از فضای جنجالی رسانه ها و شبکه های اجتماعی وجود نداشت. برهمین اساس، کاخ سفید از هند و پاکستان خواست که هر دو طرف هر چه سریع تر گام‌هایی برای کاهش تنش‌ها بردارند. مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا در بیانیه‌ای اعلام کرد که جداگانه با وزرای امور خارجه پاکستان و هند گفت‌وگو کرده و از آنها خواسته که برقراری ارتباط مستقیم را در اولویت قرار داده و از هرگونه اقدام نظامی بیشتر خودداری کنند. اسد مجید خان، نماینده پاکستان در واشنگتن اعلام کرد اسلام آباد علاقه مند است که دولت ترامپ نقش فعال تری در کاهش این بحران بازی کند. چین، اتحادیه اروپا و کشورهای دیگر نیز خواستار کاهش تنش‌ها و خویشتن داری هر دو طرف شدند. همچنین چهارشنبه شب هفته گذشته وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران نیز ضمن ابراز تاسف از درگیری های به وجود آمده میان هند و پاکستان دو کشور را به خویشتنداری دعوت کرد. دراین رابطه محمد جواد ظریف در گفت وگوی تلفنی با شاه محمود قریشی، همتای پاکستانی خود آمادگی جمهوری اسلامی ایران را برای کمک به حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات دو کشور اعلام و دو طرف را به خویشتنداری و انجام هر چه سریعتر گفت وگوها دعوت کرد. این موضع گیری وزیر امور خارجه کشورمان با استقبال سخنگوی ارتش پاکستان مواجه شد. همچنین این ژنرال پاکستانی اظهار داشت ما هرگز خوشحال نیستیم که جنگنده های هند را سرنگون کردیم و بابت این ماجرا حس غروری نداریم اما مجبور بودیم که جلوی نقض حریم هوایی کشور را بگیریم و اینکه هند در اقدامی غیرقانونی با جنگنده های خود اقدام به تهاجم به خاک پاکستان کرد. استفان دوجاریک، سخنگوی دبیرکل سازمان ملل نیز اعلام کرد: پیام سازمان ملل این است که هر چه سریعتر گام‌هایی برای کاهش تنش از طریق تعهدات دو طرفه و معنادار بردارند و مسؤولیت‌های خود را برای حفظ صلح و امنیت اجرا کنند. دوجاریک اعلام کرد که وزیر امور خارجه پاکستان و آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل با یکدیگر تماس تلفنی داشته‌اند. گوترش با ابراز نگرانی عمیق خود، آمادگی همیشگی سازمان ملل برای میانجی گری در این بحران را اعلام کرده است. 

در میان همه ی این موضع گیری ها به نظر می رسد مداخله واشنگتن خیلی غیرمنتظره نبود. جدای از دو کشوری که مستقیماً درگیر این مناقشه هستند، اگر مناقشه از کنترل خارج شده و تدوام یابد این ایالات متحده است که بیشترین ضرر را خواهد دید. واقعیت این است که ایالات متحده به طور جدی به دنبال راه خروجی سریع و آبرومندانه از افغانستان در چند ماه آینده با کمک حیاتی پاکستان است. اگر تلاش های حمایت آمیز پاکستان از ایالات متحده در مرز غربیاش به علت تمرکز آن کشور بر مناقشه با هند در مرزهای شرقی دچار تزلزل شود، ایالات متحده یک بازنده بزرگ خواهد بود، زیرا استراتژی خروجش به دلیل انتخابات بعدی ایالات متحده از بعد زمانی با محدودیت مواجه خواهد شد. روشن است که هیچ طرف پیروز یا بازنده ای در جنگهای بین کشورهای هستهای وجود ندارد. اما یک جنگ سخت بین هند و پاکستان به طور قطع  می‌تواند منجر به تغییر رژیم در یک یا هر دو کشور بسته به نتایج حاصل از آن شود. بسیاری از ناظران مسائل پاکستان بر این باورند که عمران خان، نخست وزیر این کشور در حال هدایت یک کشتی متزلزل در دریایی خروشان است. بر همین اساس برخی از تحلیلگران ارشد مسائل داخلی پاکستان ازجمله نجم سیطهی مدعی هستند که عمران خان تنها به این دلیل نجات مییابد که به تعبیر او Miltablishment یا همان ارتش پاکستان به نخست وزیر این کشور کمک شایانی میکند. این حمایت البته زمانی دچار تزلزل یا سستی خواهد شد که او نیازمند مخالفت با حفاظت از خود در مقابل هرگونه پیامد زیانبار ناخواستهی مناقشه با هند باشد. دراین صورت وی بازندهی بزرگ در پاکستان خواهد بود.

از سوی دیگر، نریندا مودی، نخست وزیر هند نیز می داند که اگر در یک جنگ سخت با پاکستان پیروز نباشد، ممکن است پیامدهای مشابهی برای وی در انتخابات بعدی به دنبال داشته باشد. جناح مخالف این مسئله را درک می¬کند و میتواند او را برای اشتباه در روزها یا هفته‌های بعد به یک طعمه تبدیل کند. با این حال این سئوال همچنان مطرح است آیا ممکن است که این مناقشه به گونهای مدیریت شود که با توانمندسازی طرفین برای اعلام پیروزی، موازنه برقرار شود؟ به نظر می رسد هیچ گزینهای وجود ندارد. درعین حال آنچه مهم است این است که این جنگ نرم باید به یک صلح سخت برای هر دو کشور و رهبران سیاسی آنها تبدیل شود.