رقابت روسیه و اتحادیه اروپا برای نفوذ در بالکان در سایه غیبت امریکا

نویسنده: شهره پولاب، دکترای جغرافیای سیاسی

دیپلماسی ایرانی: سفر ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه در 17 ژانویه 2019 به بلگراد پایتخت صربستان که با موافقت نامه های نظامی و اقتصادی به خصوص در زمینه انرژی همراه بوده یک رویداد مهم از سوی آلکساندر ووچیک، رئیس جمهوری صربستان قلمداد شده است. در حالیکه ترامپ بر منطقه خاورمیانه و خروج نیروهای نظامی امریکا از سوریه متمرکز است، پوتین مجالی یافته است تا به دیگر مناطق استراتژیک اوراسیا نظری داشته باشد. آیا برای پوتین نیز این دیدار می تواند یک رویداد مهم در دوران ریاست جمهوری اش باشد؟ به نظر می رسد پوتین با استفاده از گره های تاریخی میان روسیه و صربستان نه تنها به دنبال احیای روابط میان دو کشور بلکه بازگرداندن نفوذ مسکو در کشورهای کمونیستی سابق اروپای شرقی است.

صربستان در جنوب شرقی اروپا و در قلب شبه جزیره بالکان پیوند دهنده شرق و غرب اروپاست. شبه جزیره بالکان با احاطه شدن توسط دریاهای آدریاتیک، اژه و دریای سیاه به لحاظ قدرت دریایی و با توانایی اتصال شمال و جنوب اروپا از دریای بالتیک تا مدیترانه به واسطه قدرت زمینی از اهمیت ژئوپلیتیکی خاصی برخوردار است. 

در حالیکه پوتین برای چهارمین بار از زمان به قدرت رسیدن در سال 2000 چه در مقام ریاست جمهوری و چه نخست وزیری از صربستان دیدار کرده، از سوی ایالات متحده در مقام ریاست جمهوری فقط در سال 1980 و توسط جیمی کارتر از این کشور بازدید شده است. اما تلاش های اتحادیه اروپا برای نفوذ در بالکان همپای روسیه در سال های اخیر تشدید شده و در رقابت میان بروکسل و مسکو، اگر روسیه در پی آن است که خود را نه فقط به عنوان یک قدرت منطقه ای بلکه به عنوان یک قدرت واقعی جهانی با منافعی فراتر از فضای پسا شوروی بشناساند، اتحادیه اروپا نیز به دنبال هر فرصتی است تا جذابیت ها و توانایی های خود را در گسترش ثبات سیاسی و رونق اقتصادی در اطراف مرزهای اروپایی به نمایش بگذارد. از دیدگاه ولادیمیر پوتین روسیه پیچیدگی های بالکان و تاریخ منطقه را می داند و قادر به درک آن است در حالی که غرب با سیاست های اشتباه در بالکان موجب بی ثبات شدن شبه جزیره از طریق سیاست های توسعه ناتو می شود.

صربستان از سال ۲۰۱۲ نامزد عضویت در اتحادیه اروپا بوده و عضویت در این اتحادیه را اولویت سیاست خارجی خود می‌داند. از شروط اصلی پذیرش صربستان در اتحادیه اروپا عادی سازی روابط میان صربستان و کوزوو است که صربستان تاکنون از به رسمیت شناختن کوزوو امتناع کرده است. صربستان در صورت عدم پذیرش از سوی اتحادیه اروپا حمایت روسیه را جایگزین خواهد کرد و احتمال عدم موفقیت صربستان در عضویت اتحادیه اروپا از سوی مسکو مورد استقبال خواهد بود.

پوتین علیرغم لحاظ داشتن آرمان های مشترک بروکسل و مسکو در بالکان کماکان ناخشنودی هایی از نزدیکی روابط بالکان با اتحادیه اروپا دارد. تمایل روسیه به حمایت از حقوق صرب ها و مسیحیان ارتدوکس در راستای دستور کار اتحادیه اروپا برای دفاع از حقوق اقلیت ها از یک سو و همچنین اجرای پروژه های انرژی روسیه در بالکان همراستای اهداف اتحادیه اروپا برای بهبود شرایط محیط زیست در بالکان با جایگزین کردن گاز طبیعی به جای زغال سنگ از این دست همراهی ها بوده است. با توجه به این امر که هر دو طرف در نگرانی از جنایات تروریستی در منطقه، گروه های جناحی سازمان یافته، فساد مالی و قاچاق مواد مخدر نیز مشترک هستند. 

برای روسیه همراهی صربستان با  اتحادیه اروپا ناخوشایند خواهد بود و عواقب بسیار خاصی را برای مسکو به همراه خواهد داشت. زیرا اولا شرکت های روسی برای کار کردن با شرکت های صربستان و کشورهای حوزه بالکان مجبور به رعایت استانداردهای سختگیرانه اتحادیه اروپا خواهند بود که شرایط دشوارتری را به نسبت شرایط موجود ایجاد خواهد کرد. دوم اینکه در صورت همپیمانی صربستان با اتحادیه اروپا با توجه به سیاست کلی تجارت خارجی اتحادیه اروپا کشورهای بالکان باید توافقنامه تجارت آزاد خود با روسیه را رها کنند. سوم این که در پیوند صربستان با اتحادیه اروپا به تعداد کشورهای تحریم کننده روسیه افزوده خواهد شد. 

پوتین راه رهایی از این مشکلات را در نفوذ روسیه در صربستان از طریق روابط فرهنگی، انرژی و روابط دفاعی در نظر می گیرد. چنانچه ریشه های عمیق فرهنگی و مذهبی دو کشور از طریق کلیسای ارتدکس و فرهنگ مشترک اسلاو در سالهای اخیر موجب تقویت ارتباط میان مسکو و بلگراد شده که اتحادیه اروپا قادر به رقابت با آن نیست. همچنین حضور اقتصادی روسیه در صربستان بر اساس مجموعه ای از عوامل استراتژیک است که بر کل اقتصاد بالکان تأثیر می گذارد. پوتین از وابستگی صربستان به عرضه گاز روسیه در جهت وابستگی سیاسی این کشور استفاده کرده و دورنمای عضویت در اتحادیه اروپا و سرمایه گذاری داخلی در حوزه بالکان را خنثی می کند. براساس اطلاعات مرکز مطالعات دموکراسی (CSD)، صربستان 65 درصد نیازهای گاز طبیعی و بیش از 70 درصد از مصرف نفت خام خود را از روسیه وارد می کند. روسیه در حال حاضر بر تولید داخلی نفت و گاز صربستان غلبه دارد و به طور کامل از طریق شرکت گازپروم بازار سوخت این کشور را کنترل می کند. مهمترین اقدام استراتژیک روسیه در صربستان این بوده که شرکت گازپروم روسیه با مالکیت 56.15 درصد شرکت نفت صربستان Naftna Industrija Srbije (NIS) توانسته بازار نفت و گاز صربستان را قبضه کند. قابل ذکر آن که شرکت نفت صربستان با مالکیت 29.87 درصد دولت صربستان یکی از بزرگترین شرکت های صادرکننده و سودده این کشور و از شرکت های بزرگ انرژی در جنوب شرق اروپا است. علاوه بر مالکیت گازپروم روسیه بر شرکت نفتی صربستان در سال 2008، روسیه توانست در اقدام استراتژیک دیگری گره وابستگی بلگراد را در بحران مالی سالهای 2013-2012 از طریق اعطای وام و سرمایه گذاری تنگ تر کند. همچنین در زمینه دفاعی نیز تجهیز ارتش صربستان به سلاح‌ها و تجهیزات نظامی روسی و همکاری دو کشور در زمینه برنامه‌های هسته‌ای غیر نظامی و پژوهش‌های فضایی مدنظر پوتین قرار گرفته است.

در شرایطی که روسیه از طریق صربستان نفوذ در بالکان را به نمایش می گذارد، ایالات متحده علیرغم جایگاه کلیدی صربستان برنامه اقتصادی قابل توجهی در منطقه ارائه نداده و به کنترل سیاسی و نظامی از طریق ناتو محدود شده است. نکته آن که توجه امریکا به بالکان به دهه 1990 بر می گردد یعنی زمانی که بیل کلینتون و معاون وی ال گور تصمیم به حمایت از مسلمانان بالکان برای بهبود بخشیدن موقعیت امریکا در جهان اسلام می گیرند. این توجهات در جریان حملات 11 سپتامبر و با توجه به بوسنیایی بودن برخی از اعضای این حمله تروریستی به کمرنگی گرایید.

بالکان مدتهاست که صحنه ای آماده برای رقابت قدرت های جهانی است و با توجه به اینکه جنگ جهانی اول از صربستان آغاز شد می توان آن را یک صحنه جهانی نیز دانست که برای پیروز شدن در آن باید فرصت ها را شناسایی کرد.

در دنیای چند قطبی امروز کشورهای کوچک می توانند از طریق موقعیت های استراتژیک خود نقش آفرینی کنند که اگر واشنگتن در همکاری با آنها غفلت کند، آنها آماده اند تا به سوی متحدان، شرکا و سرمایه گذاران دیگری حرکت کنند و در این میان کشورهایی هم هستند که به منظور گسترش قدرت ژئوپلیتیک خود فرصتها را در غفلت رقیب جستجو می کنند.