بعید است آذربایجان خطر همراهی با تحریم های امریکا علیه ایران را بپذیرد

دیپلماسی ایرانی: کشورهای همسایه ایران همواره ظرفیت بالای استراتژیک چه از لحاظ اقتصادی چه از لحاظ سیاسی و امنیتی برای ایران داشته اند. کشورهای شمالی ایران و حوزه قفقاز از جمله کشورهایی محسوب می شوند که بهره برداری از ظرفیت آنها همیشه یکی از اولویت های جمهوری اسلامی ایران طی دو دهه اخیر بوده است. ایران با کشورهای حوزه قفقاز به ویژه آذربایجان، ارمنستان و گرجستان توافقات و تفاهم نامه های مهم اقتصادی و تجاری منعقد کرده است و تلاش دارد روابطش را با آنها بیش از پیش گسترش دهد. اما با آغاز تحریم های یکجانبه امریکا علیه ایران، احتمال می رود این همکاری ها که نیازی دو طرفه، هم از سوی ایران و هم از سوی این کشورهاست، تحت تاثیر قرار بگیرد. در این رابطه دیپلماسی ایرانی گفت وگویی را با محسن پاک آیین، سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در آذربایجان و ازبکستان انجام داده است که در ادامه می خوانید: 

در سایه ۱۲ دور دیدار روسای جمهوری ایران و آذربایجان و حدود ۱۰۰ دیدار بین مقامات بلند پایه دو کشور در پنج سال گذشته اساسا روابط باکو – تهران را در نگاهی کلی چگونه ارزیابی می کنید؟

با توجه به اراده محکم مسئولین دو کشور برای توسعه مناسبات، من افق روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان را مثبت ارزیابی می کنم و معتقدم روند مثبت مناسبات بین دو کشور سیر صعودی خود را در آینده نیز حفظ خواهد کرد. طی سالهای گذشته دو طرف شرایط خوب و بد روابط را تجربه کرده و به این نتیجه رسیده‌اند که مناسبات خوب و حسنه بر اساس احترام متقابل و با رویکرد تامین منافع دو طرف به مصلحت هر دو کشور است. لذا اراده رهبران ایران و آذربایجان بر توسعه روابط و مراقبت از مناسبات در مقابل عوملی که قصد تضعیف این روابط را دارند، استوار است. به نظرم این مسیر ادامه می یابد و در آینده نیز ما شاهد پیشرفت مناسبات خواهیم بود. در سایه این رابطه خوب، اهداف دیگری همچون رشد مبادلات تجاری، تکمیل خط آهن رشت – آستارا، توسعه گردشگری در سه بخش سیاحتی، زیارتی و سلامت، تداوم سواپ گاز، نزدیک شدن دیدگاه‌ها در مورد همکاری در حوزه‌های مشترک نفتی خزر، تبادل برق، حفظ مرزهای امن، همکاری های فرهنگی و رسانه‌ای و تقویت ارتباطات دینی تداوم خواهد یافت.

آیا جمهوری آذربایجان به عنوان یکی از کشورهای همسایه ایران و کشورهای حوزه قفقاز در دوره تحریم های آمریکا می تواند به تدوام و گسترش روابط با جمهوری اسلامی بیندیشد. توافقات انجام شده در بخش های صنعتی، کشاورزی و داروسازی و برق  و نیز پروژه های راهبردی آستارا – آستارا و همکاری در حوزه انرژی خزر نیز در آستانه در سایه تحریم ها به سرانجام خواهد رسید. در این راستا روابط ایران و آذربایجان را در سال 2019 چگونه ارزیابی می کنید؟

منافع ایران و جمهوری آذربایجان در هم تنیده است، ما چهار مرز زمینی داریم که استفاده تجاری دارند و اگر آذربایجان بخواهد به تحریم ها بپیوندد، خود نیز متضرر خواهد شد. در دریای خزر نیز دو کشور دارای مناطق مشترک گازی و نفتی هستند، گاز جمهوری آذربایجان از طریق ایران به نخجوان سواپ می شود. دو کشور در حوزه های کشتیرانی، حراست از امنیت خزر، حفظ محیط زیست، ماهیگیری و بهره گیری از مرزهای دریائی دارای منافع مشترک هستند. در حوزه حمل و نقل جاده ای و ریلی و بخصوص استفاده از خط آهن رشت – آستارا دارای منافع مشترک هستند و اگر باکو بخواهد در تحریم های غیرقانونی و یکجانبه آمریکا شرکت کند، منافع خود را نیز به خطر انداخته است. مضاف بر این روابط دو کشور نیز در شرایط بسیار خوبی است، لذا بعید می دانم جمهوری آذربایجان ریسک شرکت در تحریم های آمریکائی را بپذیرد.

پروژه ترانزیتی کریدور جنوب – شمال که یکی از طرح های بزرگ منطقه ای است و می تواند هزینه و زمان انتقال محموله ها از شرق تا منطقه قفقاز تا شرق اروپا را حداقل به نصف کاهش دهد و همچنین مساله همکاری تهران – باکو در صنعت خودروسازی که سالانه ۱۰ هزار خودروی ساخت ایران در آذربایجان تولید می شود و در همین رابطه برنامه ریزی برای افزایش سطح تولید تا۳۰ هزار دستگاه مطرح شد در سایه فشارهای امریکا به کجا خواهد رسید؟

فکر می کنم مهمترین دستاورد روابط خوب دو کشور در سال های اخیر، تصمیم دو طرف برای تکمیل پروژه کریدور شمال – جنوب با  احداث خط آهن رشت – آستارا بود. این پروژه آغاز شده و مسیر هفت کیلومتری آستارای آذربایجان تا آستارای ایران تمام شده، خط آهن قزوین – رشت تمام شده و در آستانه راه اندازی است و مطالعات مقدماتی برای احداث خط آهن رشت – انزلی تمام شده و این خط به آستارا وصل خواهد شد. تکمیل پروژه کریدور شمال – جنوب بیش از همه برای جمهوری آذربایجان اهمیت دارد چون این کشور را به خلیج فارس و دریای عمان متصل می کند. دو کشور برای اتمام این خط مصمم هستند و فکر می کنم این پروژه مسیر اجرائی خود را طی می کند. کارخانه خودروسازی که سرمایه گذاری مشترک ایران و آذربایجان در حوزه صنعت است نیز فعال است و محصولات آن در داخل آذربایجان توزیع شده و ممکن است به روسیه و گرجستان هم صادر شود. در مجموع مانعی برای ادامه این همکاری ها وجود ندارد و طرفین می توانند فشارهای آمریکا را مدیریت کنند.

در این راستا مناسبات ایران با ارمنستان و گرجستان به عنوان دیگر کشورهای حوزه قفقاز در سال آتی به چه سرنوشتی خواهد انجامید. آیا می توان به تداوم و توسعه مناسبات اقتصادی و تجاری با ایروان و تفلیس در بستر فشارهای کاخ سفید نگاه داشت؟

روابط با ارمنستان دوستانه است و کماکان در مسیر توسعه خواهد بود. ارمنستان کشوری است که به دلیل اشغال بخش هائی از آذربایجان خود با تحریم مواجه بوده و به خوبی قدر استفاده از مسیر ایران و ظرفیت های همکاری با کشورمان را می داند و بعید است در دوره تحریم آمریکا علیه ایران بخواهد منافع خود را در خطر بیاندازد. گرجستان هم خود را به لحاظ جغرافیائی در اروپا تعریف کرده و تمایل دارد سیاست های اروپائی را در مورد تحریم ها دنبال کند و می تواند طوری عمل کند که منافع خود را در دوره تحریم حفظ کند. البته کار در قفقاز و با بقیه همسایگان در دوره تحریم نیاز به اعمال یک دیپلماسی فعال و اتخاذ تدابیر لازم دارد چرا که آمریکائی ها نیز با اعمال فشار بر این کشورها سعی خواهند داشت اهداف خود علیه ایران را تامین کنند.

در سایه تلاش های دولت ارمنستان برای اجرایی شدن برنامه بسیار مهم ترانزیتی یعنی برنامه سرمایه گذاری کریدور جاده ای شمال – جنوب به ویژه بازسازی مسیر زمینی ارمنستان – گرجستان و احداث خط راه آهن ایران – ارمنستان، نشان می دهد که به موازات خط راه آهن ایران و جمهوری آذربایجان، منجر به شکل گیری دو کریدور مهم ارتباطی برای ایران در سطح منطقه قفقاز جنوبی خواهد شد. آیا تهران می تواند در سایه برنامه جدی کاخ سفید و شخص ترامپ برای منزوی کردن ایران در میان همسایگانش به مشارکت در این پروژه ها فکر کند یا تمامی این تلاش ها و طرح ها متوقف خواهد شد؟ 

کشورهای قفقاز به آب های آزاد دسترسی ندارند و ارمنستان حتی با دریای خزر هم مرز ندارد. لذا احداث هر خط ترانزیتی چه جاده ای و چه ریلی، در جهت منافع این کشور است. مشارکت این کشور در تحریم های آمریکا و متوقف ساختن پروژه های حمل و نقل قطعا به ضرر ایروان خواهد بود. امروز اولویت اول کشورهای جهان حفظ حاکمیت ملی و تامین منافع ملی خود است و در این روند با سیاست های یکجانبه گرایانه امریکا مخالف هستند. مضاف بر اینکه آمریکا نشان داده که دوست کشورهای قفقاز نبوده و در مواقع حساس این کشورها را تنها گذاشته است. کشورهای قفقاز به خوبی این رویکرد آمریکا را می شناسند و منافع خود را قربانی اهداف کاخ سفید نخواهند کرد. البته باید این نکته را هم در نظر داشت که طرح پیشنهادی ارمنستان مبتنی بر احداث خط آهن ۴۷۰ کیلومتری که بتواند ایران را از طریق ارمنستان به شبکه راه‌آهن گرجستان و بنادر دریای سیاه متصل کند، با دشواری هائی مواجه است. ایران تنها باید ۶۰ کیلومتر از این خط را بسازد و آمادگی خود را اعلام کرده، اما بخش اعظم این خط در ارمنستان باید احداث ‌شود و هزینه آن حدود 2/3 میلیارد دلار برآورد شده و تامین منابع مالی آن برای ارمنستان دشوار است. همچنین جنس نامناسب زمین در ارمنستان برای ساخت‌وساز و ضرورت احداث تونل‌ها و پل‌های زیاد هم مشکل را مضاعف کرده است. لذا کندی احداث این خط آهن نباید به حساب تحریم های آمریکا گذاشته شود.

با توجه به اهمیت اقتصادی و حتی استراتژیکی طرح خط انتقال گاز ایران به ارمنستان و گرجستان آیا تهران در زمان تحریم ها می تواند فروش گازی به این کشورها داشته باشد؟

مزیت ایران دارا بودن ذخایر بزرگ نفت و گاز، موقعیت جغرافیایی استراتژیک، و نزدیکی به کشورهای صادرکننده و مصرف‌کننده انرژی و به خصوص توانائی برای تأمین بخش مهمی از انرژی مورد نیاز اروپاست. بنابراین همکاری منطقه‌ای میان سه کشور قفقازی یعنی ارمنستان، آذربایجان و گرجستان اهمیت دارد. احداث خط انتقال گاز ایران به ارمنستان و گرجستان هم با مشکلات مالی و رویکرد روسیه برای حفظ انحصار شبکه گازی در ارمنستان مواجه است. لذا مانع اصلی تحقق این پروژه، تحریم های آمریکا نیست و مشکل را باید در حوزه اقتصاد دید. با توجه به اهمیت اقتصادی و استراتژیکی خط انتقال گاز ایران به ارمنستان و گرجستان برای این دو کشور که از وابستگی شدید  آنها به روسیه نیز می کاهد، اگر موانع مالی پروژه حل شود، آنها بدون توجه به تحریم های آمریکا، مراحل اجرائی را آغاز خواهند کرد. 
در مجموع نگاه دور اندیشانه به منافع نظام در حوزه قفقاز و تداوم سیاست های اعتمادسازانه و مبتنی بر دیپلماسی برد – برد می تواند منافع نظام را در این حوزه، صرف نظر از فشارهای آمریکا تامین کند.