نقش دیپلماسی فرهنگی در روند صلح پایدار

نویسنده: علیرضا وزین، کارشناس ارشد آفریقا؛ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی

مقدمه :

در تحولات دهه های اخیر، دیپلماسی فرهنگی در عرصه روابط بین الملل، در راستای بهبود روابط و مناسبات فیمابین کشورها جایگاه ویژه ای یافته و موجب همگرایی میان دولت ها و ملّت ها گردیده است. دیپلماسی فرهنگی به عنوان ابزار سیاست خارجی کشورها که هنر ترویج و توسعه فرهنگ را برعهده دارد، در فراهم آوردن زمینه های همکاریهای مشترک و شناخت و شناساندن فرهنگ ها و تبادل ارزشهای فرهنگی و تحکیم و تثبیت روابط حسنه میان دولتها تأثیر بسزایی داراست. در این نوشتار تلاش می شود تا نقش دیپلماسی فرهنگی در روند ترویج  و ارتقاء صلح پایدار تبیین گردد.

صلح پایدار در عرصه جهانی

از دیرباز و به ویژه پس از دو جنگ جهانی؛ شناخت مفهوم صلح و مؤلفه های آن به صورت قابلیتی پایدار و تحلیل وضعیت روابط فیمابین کشورها به منظور جلوگیری از وقوع جنگ و یا توقف منازعات و درگیری های موجود از دغدغه های بشری بوده است.  سازمان ملل در واقع در راستای برقراری صلح و امنیت بین المللی ایجاد گردید تا ابناء بشر در صلح و آرامش زندگی کنند و در همین راستا، سازمان یونسکو، ایده صلح جهانی را دنبال می کند. در واقع صلح پایدار بایستی با بهره گیری از روش گفتگو و مذاکره و ایجاد زیرساختهای لازم فرهنگی، استقرار و تداوم یابد تا تفاهم بر پایه مشترکات فرهنگی و تاریخی تحقق یابد.

اهمیت ترویج فرهنگ صلح

مقوله تبادل فرهنگی در عرصه بین الملل در دستیابی به بهبود و ارتقا روابط فیمابین دولت ها و ملّت ها اهمیت والایی دارد. دیپلماسی فرهنگی، معرفی چهره واقعی یک ملّت و ارزشهای آن و نیز اخذ همین مقوله از سایر کشورها و ملل مختلف را برعهده دارد و از رهگذر ابزارها و روشها و زیرساخت های فرهنگی زمینه های صلح و دوستی میان ملّتها و توسعه همکاریهای فرهنگی مشترک را تسهیل و فراهم می آورد و حتی به نوعی بسترساز توسعه روابط و مناسبات اقتصادی کشورها می گردد.

  در واقع زمانی که دیپلماسی فرهنگی به عنوان ابزاری برای پیشبرد صلح و ایجاد امنیت جهانی جایگزین جنگ و درگیری شد، موضوع تأسیس یونسکو در سال 1945میلادی رسمیت یافت.

 ضمن یادآوری تأکید اساسنامه کمیسیون ملّی یونسکو در ایران مبنی بر «مشارکت در فعالیت های یونسکو به منظور استقرار صلح و ایجاد تفاهم متقابل میان ملت ها از طریق اشاعه دانش و معرفت و اهتمام در امر نشر فرهنگ و آموزش»؛ باید اذعان نمود، از آنجا که دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در گستره روابط خارجی نیز از طریق فعالیت های فرهنگی در خارج از کشور اهتمام به نشر و ترویج چهره صلح طلبی دین اسلام می پردازد؛ لذا ترویج درک متقابل و همکاریهای فرهنگی تأثیر قدرتمندی بر ارتقاء صلح و همبستگی میان ملّتها خواهد گذارد.

شاخص صلح جهانی

«موسسه اقتصاد و صلح»(IEP) در سال ۲۰۰۷ میلادی از سوی «استیو کیلیا» استرالیایی بنیان نهاده شد. این موسسه که جزو ۱۵ اتاق فکر اثرگذار جهان معرفی شده است، ماموریت خود را بررسی صلح و کمی کردن ارزش های اقتصادی قرار داده است. در واقع این موسسه به واسطه توسعه شاخص های ملّی و جهانی به ارزیابی هزینه های اقتصادی خشونت، میزان خطراتی که کشورها با آن روبرو هستند و فهم اثرات مثبت صلح می پردازد. مقر اصلی این نهاد در شهر «سیدنی» استرالیا واقع شده است.  

«شاخص جهانی صلح» (Global Peace Index)‏ نام یک شاخص برای اندازه گیری میزان صلح و آرامش نسبی در کشورها است که از ۲۳ زیرشاخص یا معیار تشکیل شده است. این معیارها که در ابتدای تاسیس «موسسه اقتصاد و صلح» از سوی گروهی از کارشناسان و متخصصان این حوزه انتخاب شده اند، سالانه مورد بازبینی قرار می گیرند. هر کشور بر اساس مجموعه ای از شاخص ها امتیازاتی می گیرد و کشورهای دارای نمره بالاتر ناامن تر هستند. جنگ، جنگ داخلی، تعداد مرگ و میر، قتل در هر 100000 نفر، سهولت دسترسی به اسلحه، روابط با همسایگان منطقه، تعداد زندانیان، هزینه های نظامی، فعالیت های تروریستی و بی ثباتی سیاسی در میان شاخص های کلیدی است. براساس نتایج شاخص صلح جهانی، کشور ایسلند صلح آمیزترین کشور جهان در سال ۲۰۱۷ معرفی شد، جایگاهی که از سال ۲۰۰۸ متعلق به این کشور است. پس از ایسلند، کشورهای نیوزیلند، پرتغال، اتریش و دانمارک برترین های صلح ۲۰۱۷ لقب گرفتند.  کشورهای سوریه، افغانستان، عراق و سودان جنوبی در رده های انتهایی این فهرست ایستادند. براساس این گزارش، ناحیه اروپا صلح آمیزترین منطقه و خاورمیانه به عنوان منطقه ای که بدترین وضعیت صلح را دارد، معرفی شده اند.

مفهوم دیپلماسی فرهنگی

منظور از دیپلماسی فرهنگی، تلاش برای درک، آگاهی، مشارکت و تأثیر بر افکار عمومی نهادها، سازمانها و دولتهای سایر کشورهاست. (صالحی امیری و محمدی، 1395، 14)

هر چند دیپلماسی فرهنگی قدرت نرم در درک متقابل فرهنگی و اعتماد سازی در پیشبرد روابط و مناسبات فیمابین کشورها و تأمین منافع ملّی است؛ ولی تغییر و تحولات جدید در عرصه جهانی شدن، امنیت بین الملل، منازعات و درگیریهای مذهبی و.. موجب گردیده، ارزش و اهمیت دیپلماسی فرهنگی بر پایه گفتگو، تفاهم و تعامل در چارچوب روابط بین الملل نقش والایی بیابد.  تنوع فرهنگی نیز در افزایش برقراری ارتباط صمیمی و درک متقابل فرهنگ ها به ویژه در سطوح اجتماعی مردمی مساعدت می نماید.

 در شرایط کنونی، توان دستیابی به فن آوری ارتباطات و حجم گسترده اطلاعات و انتقال آن منجمله شبکه های اجتماعی اینترنتی در ترویج فرآورده های فرهنگی افزایش یافته و فراتر از ارتباطات دولتی و رسمی گردیده است. از این رو دیپلماسی فرهنگی در روند خود دچار تحول شده؛ چون بدون مرز بودن در عرصه زمان و مکان و نزدیک شدن فرهنگ ملّت ها؛ امکانات، فرصت ها و ظرفیتهای جدیدی را برای سطح روابط کشورها و ملّت ها فراهم آورده است و بازیگران و کنشگران سیاسی نیز از این ابزار در سیاست خارجی خویش بهره می جویند.  بنابراین دیپلماسی فرهنگی با برنامه ریزی و اجرای طرحهای فرهنگی مناسب و کارآمد قادر خواهد بود به ایجاد فضای تعامل و رشد تفاهم ملّت ها و تقویت پیوندهای منطقه ای و بین المللی فراهم آورد.

شاخص های دیپلماسی فرهنگی

هرچند از دیرباز فرهنگ مردم ایران در تلاش برای ارتقاء روابط متقابل و افزایش آگاهی و درک صحیح سایر کشورها نسبت به فرهنگ تمدنی، تاریخی و اسلامی خویش بوده است، اما در شرایط فعلی جهانی؛ چارچوب   شاخص های دیپلماسی فرهنگی تعیین شده توسط نهادها و مراکز تصمیم گیری جمهوری اسلامی ایران مانند شورای عالی انقلاب فرهنگی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را می توان به شرح ذیل مطرح نمود:

1. حوزه چاپ و نشر کتاب و نشریات ادواری
2. حوزه های مربوط به کتابخانه های عمومی مراکز و مجتمع های فرهنگی و هنری و ...
3. حوزه سینما و عکاسی
4. حوزه های تئاتر و هنرهای نمایشی
5. حوزه موسیقی
6. حوزه هنرهای تجسمی
7. حوزه فعالیت های فرهنگی و تبیین دینی
8. حوزه ورزش و تربیت بدنی
9. حوزه رسانه های جمعی سمعی و بصری
10. حوزه میراث فرهنگی
11. حوزه گردشگری
12. فعالیت های مرتبط با طبیعت

از این شاخص ها می توان در اجرای فعالیت های فرهنگی در خارج از کشور بهره مند شد و به انعکاس جنبه های فرهنگ عمومی جمهوری اسلامی در منظر و دیدگاه مخاطبین سایر کشورها اقدام نمود تا دیپلماسی فرهنگی در سطح روابط فرهنگی منطقه ای و بین المللی تحقق یابد.

 راهکارها و رهیافت ها

دیپلماسی فرهنگی، از طریق گسترش و توسعه فرایند ابزارهای فرهنگی، قادر است در ارتقا روابط و مناسبات فرهنگی نقش آفرینی نماید و ابعاد تعامل و همکاریهای فرهنگی را در چارچوب تعمیق صلح و دوستی میان ملّتها  تحقق بخشد. در این روند، دیپلماسی فرهنگی نیازمند اجرای برنامه ها و هم افزایی های فرهنگی است که با تأکید بر گفتمان صلح و عدالت، ضمن جذب افکار مخاطبین موجب همگرایی در تأمین منافع ملّی گردد.

در این راستا به دو نمونه از راهکارها که بهره گیری از آنها در تحقق اهداف دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران موثر است، اشاره می شود:

انجمن های دوستی : از سال 1965میلادی با همکاری سازمان یونسکو، بروز و ظهور یافتند و  همواره در روابط و مناسبات فیمابین کشورها نقش بارزی را ایفا نموده اند. این سازمان های غیردولتی از توانایی و ظرفیت خوبی در توسعه و گسترش میان جوامع علمی و فرهنگی کشورها، روابط دوستانه و کاهش خشونت و تحکیم و تثبیت صلح برخوردارند. نهادهای فعال جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور می توانند با فراهم آوردن امکان حضور شخصیت های فرهنگی، هنری، علمی و دانشگاهی و حتی ورزشی در انجمن های دوستی و نیز افزایش مشارکت بخش خصوصی موجبات تقویت فعالیت انجمن های دوستی و برقراری ارتباط با مخاطبین کشورهای هدف گردند و تأثیر بسزایی برجای بگذارند. تلاش در اجرای برنامه های فرهنگی مشترک موجب همبستگی بین فرهنگ ها شده و روابط دوستی و صمیمی میان مردم کشورها در چارچوب انجمن دوستی ارتقا و توسعه می یابد.

صنعت گردشگری: با توجه به پشتوانه هویتی فرهنگ و هنر ایران که دارای قدمتی چند هزار ساله است و  همواره آثار مادی و معنوی آن، تحسین و احترام مخاطبین را برانگیخته است، صنعت گردشگری به علت کارکردهای فرهنگی و اجتماعی و توسعه آن در برقراری فرهنگ صلح و دوستی از ابزارهای دیپلماسی فرهنگی بشمار می آید. زیرا دیدار و بازدید و تعامل با مردم کشورها و ارتباط با فرهنگ ها و سبک های زندگی در ایجاد درک متقابل، احساس نزدیکی به یکدیگر، گسترش همکاری های بین المللی و عاملی برای دوستی و تفاهم بین انسانها و ایجاد صلح عمل می کند. علاوه بر این، گردشگری در بهبود وضعیت اقتصادی، کاهش نرخ بیکاری و افزایش درآمد سرانه موثر واقع شده و زمینه های توسعه پایدار را فراهم می سازد.

تداوم صلح و امنیت زمانی محقق می شود که پایبندی به برخی الزامات وجود داشته باشد. از جمله این الزامات می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

- پایبندی به تعهدات و چارچوب الزامات در پرتو مسئولیت بین المللی

- استفاده از مولفه های دیپلماسی فرهنگی در راستای برقراری و تداوم صلح در عرصه بین الملل

- تلاش برای ایجاد و تقویت نهادهای منطقه ای و بین المللی

- بهره گیری از ظرفیت سازمان های مردم نهاد در حوزه فرهنگ در عرصه بین المللی

- توسعۀ مناسبات و جلب مشارکت و همکار ی های هدفمند و تأثیرگذار دوجانبه، چندجانبه، منطقه ای فرهنگی

- برخورداری از فنآوری و ارتباطات به عنوان سلاح مؤثر فرهنگی در جهت مقابله با چالش های فرهنگی

- اهمیت دادن به مفهوم توسعه پایدار و صلح پایدار از طریق تحقق تعاملات پایدار

نتیجه گیری:

از آنجا که دیپلماسی فرهنگی در درازمدت اثرگذاری مناسبی بر روی ملّت ها داراست و در ارتقا درک متقابل میان فرهنگ ها موثر واقع می شود، بنابراین در دنیای امروز بسنده کردن به کاربرد شیوه های گذشته در زمینه دیپلماسی جوابگوی نیازهای کنونی در توسعه روابط با کشورها نمی باشد؛ لذا باید ساز و کارهای جدیدی برای دیپلماسی فرهنگی تعریف شود تا قابلیت ها و توانایی های خویش را در سیستمی متشکل از اهداف دولت، ابزارهای فرهنگی و انتقال حجم وسیع انتقال اطلاعات به کار گیرد. البته برای اجرای دیپلماسی فرهنگی، راهکارهای زیادی مانند؛ تقویت فعالیت شبکه های اجتماعی در ارائه تصاویر مثبت از جمهوری اسلامی ایران در عرصه صلح دوستی و مبارزه با تروریسم و عدالت طلبی و همچنین تهیه و عرضه محصولات هنری و فرهنگی در حوزه سینما و رسانه و...  را می توان برشمرد.

تأکید بر عناصر مشترک یا قرابت های فرهنگی شامل حوزه تمدنی، حوزه جغرافیای فرهنگی که جشن نوروز و زبان فارسی نمونه های حلقه اتصال فرهنگی ایران در منطقه اند، حوزه تمدن اسلامی، ایجاد گفتمان های عدالت محور و صلح طلب به ویژه پس از انقلاب اسلامی، گسترش گفتگوی سازنده با ادیان و مکاتب جهان از جمله راهکارهای پیشنهادی دیپلماسی فرهنگی در ایجاد هم افزایی فرهنگ ها و احترام متقابل و ترویج فرهنگ تعامل و مدارا برای صلحی سازنده و پویا و پایدار در جهان امروز عمل می کنند و در ضمن پیامدهای منفی و عوارض کمتری را در عرصه فرهنگی و اجتماعی به دنبال دارند؛ همچنین به عنوان  فرصت هایی در راستای بهبود روابط و ارتقای دوجانبه و چندجانبۀ فرهنگ ها مورد استفاده قرار می گیرند. در واقع باید اذعان نمود که گفتمان سازی دیپلماسی فرهنگی از رهگذر این راهکارها در تأمین و پیشبرد منافع ملّی کمک شایانی را خواهد نمود و تصویر سازی از وجهه مثبت جمهوری اسلامی را برعهده خواهد داشت.

منبع:  صالحی امیری، سید رضا و سعید محمدی، 1395،دیپلماسی فرهنگی، تهران: نشر ققنوس.