سرمایه گذاری اعراب در عراق برای فشار بر ایران

عبدالرحمن فتح الهی - با شکست داعش عراق وارد مرحله جدیدی شده است که می توان آن را از جنگ با داعش هم پیچیده تر و در عین حال سخت تر دانست. چرا که در این مرحله باز گرداندن و اسکان آوارگان و بازسازی مناطق جنگ زده مهمترین اولویت دولت بغداد خواهد بود. به باور برخی کارشناسان و گفته خود حیدر العبادی، نخست وزیر عراق بازسازی این کشور به بودجه ای بالغ بر 100 میلیارد دلار نیاز دارد. اما بحران مالی این کشور در کنار نابود شدن زیرساخت های این کشور در سایه جنگ با داعش سبب شده تا بغداد به دنبال جذب کمک های مالی از سوی کشورهای خارجی باشد. در همین ارتباط کنفرانس سه روزه بازسازی عراق از روز دوشنبه (12 تا 14 فوریه) هفته گذشته در کویت با حضور آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، خانم موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، رکس تیلرسون، وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا، محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه کشور و بسیاری از سران و مقامات بیش از 70 کشور آغاز شد. این کنفرانس به طور مشترک با همکاری عراق، کویت و سازمان ملل برگزارشد. البته هدف عراق از این کنفرانس این بود که بتواند 100 میلیارد دلار سرمایه گذاری برای بیش از 200 پروژه کلان و نیمه کلان در این کشور به خصوص در مناطقی که زیر ساخت های آن در جنگ با داعش نابود شد، جمع آوری کند. چرا که نمایندگانی از 2850 شرکت بین المللی در کنار 3000 نماینده از سازمان های وابسته به سازمان ملل متحد و سایر سازمان های غیر دولتی در این کنفرانس شرکت کرده اند. بنابراین در کنفرانس کویت به نوعی وزن و جایگاه کشورها در آینده عراق نیز مشخص خواهد شد. دیپلماسی ایرانی بررسی کنفرانس سه روزه بازسازی عراق در کویت و نیز تحلیل جایگاه ایران در این خصوص را در گفت وگویی با اصغر زارعی، کارشناس مسائل خاورمیانه پی گرفته است که در ادامه می خوانید:

کنفرانس سه روزه کویت در خصوص بازسازی عراق از 12 تا 14 فوریه برگزار شد؛ در حالی که هدف اصلی از برگزاری کنفرانس کمک به بازسازی عراق در کویت جذب کمک های بلاعوض برای این منظور بود. اما در طی این کنفرانس این مسئله نادیده گرفته شد و عملا این نشست به تلاش در جهت سرمایه گذاری کشورهای خارجی تبدیل شد، به خصوص کشورهای حاشیه خلیج فارس به دلیل اهمیت سرمایه گذاری در عراق بدل شد. از دید شما دلایل این انحراف کنفرانس از چشم انداز طرح شده خود و نیز انتظارت بغداد چیست؛ به طوری که صباح الخالد، وزیر خارجه کویت پس از پایان کنفرانس بازسازی عراق در کویت اعلام کرد که مجموعا 30 میلیارد دلار توسط کمک‎های مالی کشورهای شرکت کننده در کنفرانس،از انتظارات حداقلی 80 میلیارد دلاری بغداد جمع آوری شده است؟  

ابتدا به ساکن باید دید که این کنفرانس چه اهداف و برنامه هایی را برای بازسازی عراق در نظر داشته است؟ ببینید عراق در طول سه سال مبارزه با داعش بخش اعظم زیرساخت های خود را از دست داد. از همین رو نیز بازسازی این حجم از ویرانی کمک های بسیار زیادی را طلب می کند. اما در این نشست سه روزه کویت که با حضور آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل و نیز رکس تیلرسون، وزیر امور خارجه آمریکا و سایر سران و مقامات منطقه ای و فرامنطقه ای که نشان از اهمیت کنفرانس کویت برای حاضرین داشت، انتظار می رفت که آن چه که عراقی ها از این نشست انتظار داشتند، محقق شود؛ اما به قول شما با انحراف در اهداف طرح شده کنفرانس، عملا این نشست به محلی برای سرمایه گذاری سایر کشورها بدل شد. اما رویکردهای متفاوت و گاه متناقض و نیز اهداف چندگانه و غیر متجانسی که در میان حاضرین در کنفرانس وجود داشت، عاملی بود که به خوبی نشان داد رسیدن به یک همکاری و همراهی بدون قید و شرط برای بازسازی عراق دور از ذهن است. این مساله از دلایل انحراف نشست از اهداف ترسیمی خود بود، چرا که عراق اعلام کرده بود برای بازسازی ابتدایی برخی از اصلی ترین زیرساخت ها به کمک فوری نزدیک به 8 میلیارد دلاری نیاز دارد. افزون بر این نکته مساله بازگرداندن و اسکان بیش از سه میلیون آواره در شمال این کشور که در میان آنها چند صد هزار آواره سوری هم حضور دارند به کمک عاجل نهادها و سازمان های بین المللی نیازمند است. اما این نهادها وسازمان در کنار سران و مقامات کشورهای به دنبال سرمایه گذاری در این کشور از طریق شرکت های خصوصی بودند تا بتوانند سهم مهمی در آینده این کشور و منطقه خاورمیانه داشته باشند. به هر حال نمی توان نقش کشوری مانند عراق را در تغییر و تحولات منطقه نادیده گرفت و حضور در این کشور به معنی حضور در یکی از مهمترین نقاط خاورمیانه است. پس حضور در این کشور از طریق سرمایه گذاری، بهانه خوابی برای نفوذ در خاورمیانه است.

پس از پایان یافتن جنگ با داعش اکنون بازیگرانی مانند عربستان سعودی علاوه بر خریدن برخی از زمین های مناطق بصره، موصل، صلاح الدین و الانبار حتی به دنبال جذب و سرمایه گذاری در برخی از جریانات و اشخاص در عراق (جریان صدر و جریان حکیم) برای انتخابات آتی پارلمانی این کشور در جهت افزایش نفوذ خود است. در همین راستا نیز ریاض اعلام داشت که مبلغ 1 میلیارد دلار در عراق سرمایه گذاری و 500 میلیون دلار را در زمینه حمایت از بخش صادرات اقتصادی این کشور سرمایه گذاری می‎کند. همین طور کشور قطر، 1 میلیارد دلار را به عنوان سرمایه گذاری و قرض به عراق بخشید. امارات متحده عربی وعده داد که 500 میلیون دلار سرمایه گذاری و کمک به عراق خواهد داشت. قبل از این نیز کویت که خود میزبانی و ابتکار عمل تشکیل این کنفراس را عهده دار بود اعلام کرد که حدود 2 میلیارد دلاری را برای صرف در طرح های عمرانی کشور عراق، در قالب کمک بلاعوض و قرض، به دولت عراق اختصاص خواهد داد. کمکی که اگر چه در ظاهر نشان از حسن نیت سیاسی کویت دارد. اما نمی توان علاقه این کشورها را برای افزایش نفوذ در عراق  نادیده گرفت. شما آینده حضور برخی از کشورهای منطقه را در عراق در سایه کمک به بازسازی این کشور را چگونه می بینید؟

نکته جالب اینجا است که برخی از کشورهایی که در تجهیز و حمایت از داعش نقش اصلی را داشتند، امروز خود را به حامیان دولت بغداد و کمک کنندگان به بازسازی عراق معرفی می کنند. از جمله عربستانی که بیش از سایر کشورهای در تخریب عراق نقش داشته، امروز به دنبال پی گیری اهداف خود از طریق سرمایه گذاری بر روی افراد و جریانات سیاسی این کشور است. در این راستا ریاض تقریبا از یک سال پیش که زمزمه های شکست داعش در عراق شنیده می شد، دیدارهایی را با برخی از مقامات عراقی داشت که نهایتا هم این دیدارها و سفر مقامات دو کشور سبب شد تا نمایندگی سیاسی عربستان در بغداد کار خود را شروع کند. اخیرا هم مذاکراتی برای افتتاح سرکنسولگری ریاض در بصره مطرح شده است. شروع پروازهای مستقیم از اربیل در اقلیم کردستان عراق به ریاض در دستور کار قرار دارد. مهم تر از این مسائل چنانی که شما اشاره کردید اکنون ریاض در حال جذب برخی از جریانات سیاسی عراقی است تا نفوذ خود را که در حوزه سخت افزاری نتوانست در عراق داشته باشد، این بار در سایه حضور در بدنه سیاسی عراق، نفوذ نرم خود را داشته باشد. به موازات این نکات اکنون مساله کمک به بازسازی عراق از جانب عربستان نیز سایر کشورها به محملی برای حضور پررنگ تر آنها در آینده عراق بدل شده است. نشانه بارز این مساله هم برگزاری این کنفرانس در کویت است. سوال اینجا است مگر نمی شد این کنفرانس در خود عراق برگزار شود. این نکته و سایر نکاتی که بیان شد به روشنی از علاقه جدی کشورها برای گسترش نفوذ خود در آینده عراق حکایت دارد.  

در آن سوی ماجرا و در جریان جنگ با داعش، ایران از جمله کشورهایی بود که بیشترین حمایت را از دولت عراق به عمل آورد. همین مسئله باعث شده است که تهران به عنوان یکی از بازیگران اصلی در مورد بازسازی عراق در نظر گرفته شود. اما رویکرد تاریخی ایران نشان داده که ما در خصوص مبارزه در سایر کشورها موفق هستیم، اما در درو کردن نتایج و ثمرهای آن عرصه را به سایر رقبا واگذار می کنیم که این کنفرانس سه روزه هم نشان از این واقعیت دارد؛ برای حل این مساله و یا بهتر بگوییم نقیصه، برنامه های دیپلماتیکی جمهوری اسلامی ایران باید چه رویکردی داشته باشد؟

یقینا امروز ایستادگی عراق و سوریه در مقابله با تروریسم مرهون کمک های ایران است. حتی ترکیه که در کنار قطر، عربستان و امارات متحده عربی از حامیان داعش بود و این کشورها که هم در سوریه و هم در عراق نقش تخریبی را داشته اند، امروز به دنبال رشد نفوذ خود در بازار و اقتصاد عراق هستند. لذا مجموعه این شرایطی که در دو سوال قبلی به آن اشاره کردم، می طلبد که تهران هوشیاری لازمه دیپلماتیکی را به کار بندد تا تجارب گذشته را نداشته باشیم و از نقش مهم و پررنگ خود در سوریه و عراق برای حفظ و در ادامه گسترش حضور سیاسی و اقتصادی کمال بهره و استفاده را ببریم و مانع از درو کردن نتایج و دستاوردهای جنگ توسط کشورهایی باشیم که ایران سهم عمده پیروزی در آن جنگ را داشته است. برای مثال ما به برخی از کشورهای آسیای میانه و قفقاز کمک های مالی خوبی اعطا کردیم اما در زمان سرمایه گذاری شاهد بودیم که برخی از کشورها جای ایران در حضور کلان در این مناطق گرفتند. در خصوص افغانستان هم همین طور و در خصوص قطر هم ما شاهدیم که در بحبوحه تنش دوحه با ریاض این ایران بود که به حمایت جدی از قطری ها پرداخته است. اما در عوض ما شاهد حضور پررنگ ترک ها در قطر هستیم. از همین رو نقش و جایگاه مهم سوریه و عراق می طلبد که هوشیاری سیاسی ایران چند برابر شود تا به سرنوشت نمونه های قبلی دچار نشویم. ما باید در آینده سیاسی و  اقتصادی عراق در سایه قرابت های فرهنگی نقش خود را بیش از پیش گسترش دهیم.

اما بازی کشورهای غربی به خصوص آمریکا در این خصوص کمی متفاوت است. به گونه ای که  که در راستای خبر پنج شنبه هقته گذشته رویترز به نقل از مقامات آمریکایی واشنگتن در کنفرانس کویت هیچ هزینه ای را در قالب کمک های بلا عوض به بازسازی عراق صرف نکرد. اما کاخ سفید برنامه های جدی برای سرمایه گذاری های کلان در عراق دارد. همچنین وزیر امور خارجه فرانسه در سفر 12 فوریه خود به بغداد سفر کرده بود، در موضوع بازسازی عراق از مقامات عراقی افزایش سهم شرکت " B.P" برای حضور در پروژه استخراج نفت در استان کرکوک را درخواست کرده بود که این خبر را جابر اللایبی، وزیر نفت عراق مطرح کرد. در هر دو این موارد می توان نگاه سیاسی و کاسبکارانه به موضوع اساسی بازسازی مناطق ویران شده در عراق را مشاهده کرد. در این راستا تنها کمک 400 میلوین یورویی اتحادیه اروپا مطرح است، این رفتارهای اروپا و آمریکا در خصوص نوع حضورشان در آینده عراق را چگونه می توان ارزیابی کرد؟

اکنون عراق پس از شکست داعش به سوی ثبات و آرماش سیاسی – اقتصادی پیش می رود. در عین حال تکرار می کنم که عراق از جمله مهم ترین کشورهای خاورمیانه به شمار می رود که ذخایر نفتی بسیاری را در اختیار دارد. در طول سال های حضور رژیم بعثی در عراق، همکاری تنگاتنگی میان آمریکا و فرانسه با عراق وجود داشت. پس از سرنگونی بعث هم پاریس و واشنگتن به دنبال افزایش نفوذ خود در عراق بودند. این رفتار به خصوص در مورد آمریکا هم در دوران بوش وهم در دوران اورباما تدوام داشت. اما با حضور ترامپ وی اعلام داشت که آمریکا هیچ گونه کمکی را به کشورهای جهان به ویژه خاورمیانه نخواهد داشت و این کشورها باید با هزینه خود به دفاع و امنیت خود بپردازند. در همین راستا هم ترامپ اعلام کرد که این کشورها اگر به دنبال حمایت آمریکا از خود هستند باید هزینه های آن را بپردازند که عربستان با معامله نزدیک به 480 میلیارد دلاری به دنبال این حمایت آمریکا بود. در عراق هم ترامپ چنین رفتار مشابهی را خواهد داشت و دست به کمک بلاعوض برای بازسازی عراق نخواهد زد. در سایه روحیه کاسبکار بودنش ترامپ به دنبال بیشترین سود و بهره برای آمریکا از سرمایه گذاری در عراق به خصوص در حوزه های نفتی و انرژی است. در همین راستا نیز فرانسه و انگلیس هم به دنبال سرمایه گذاری در گلوگاه های مهم عراق است تا در مواقع لزوم بتواند با فشار بر همین گلوگاه های این کشور بغداد را در راستای اهداف خود داشته باشد. لذا آمریکا و اتحادیه اروپا در یک همسویی کلان، علیرغم وجود یک رقابت در زمینه حضور در آینده عراق، به دنبال همراه کردن این کشور با سیاست های راهبردی خود هستند.

با توجه به تمامی نکاتی که مطرح شد، ارزیابی شما از آینده حضور سایر کشورها در بازسازی عراق چیست؟

امروز بحث بازسازی عراق به عنوان  راهکاری برای گسترش نفوذ برخی از کشورها در عراق مطرح است؛ کشورهایی که در به وجود آوردن ویرانی های عراق نقش به سزایی داشتند. این کشورها اکنون به دنبال آن هستند که بتوانند عراق را در راستای اهداف و مقاصد خود داشته باشند، لذا به نظر می رسد نوعی رقابت برای افزایش حضور در آینده بازسازی عراق در حال شکل گیری است. در همین راستا اعضای شورای همکاری خلیج فارس در همسویی با عربستان درصددند که عراق را زیر چتر نفوذ خود داشته باشند تا مانع از حضور پررنگ ایران و نیز کسب نتایج تلاش های حفظ امنیت تهران در این کشور باشند. لذا باز تاکید دارم که افزایش هوشیاری سیاسی دیپلماتیکی در این زمان حساس باید در دستور کار وزارت امور خارجه باشد. در این راستا همراهی و همسویی سایر ارگان ها و نهادهای کشوری از شورای عالی امنیت ملی تا مجلس شورای اسلامی وغیره می طلبد که بر اساس منافع بلند مدت و راهبردی ایران در منطقه حمایت خود را از دستگاه سیاست خارجی کشور داشته باشند و از رقابت و عدم هماهنگی میان این دستگاه ها برای حفظ نقش و جایگاه ایران جلوگیری شود.

انتشار اولیه: شنبه 28 بهمن 1396 / انتشار مجدد: یکشنبه 6 اسفند 1396