احتمال خروج آمریکا از برجام زیاد است

عبدالرحمن فتح الهی – از آنجایی که پس از عدم تایید برجام از سوی دونالد ترامپ و انداختن توپ برجام در زمین کنگر ایالات متحده و نیز با در نظر گرفتن این که پیشرفت هایی در کنگره در زمینه وضع تحریم های جدید علیه ایران حاصل نشده است، مشاوران کاخ سفید می گویند احتمال می رود که دونالد ترامپ در ۲۳ دی ماه (۱۳ ژانویه)، آمریکا را به طور کامل از برجام خارج کند. هر چند مشاوران کنگره می گویند که نمایندگان کنگره هنوز فرصت دارند قبل از آنکه ترامپ بار دیگر تصمیم گیری درباره برجام را برعهده بگیرد، پیشنهادی را ارائه کنند اما مشاوران کاخ سفید می گویند که دونالد ترامپ از عدم پیشرفت در کنگره در خصوص وضع تحریم های جدید علیه ایران دلخور است و احتمالا در تاریخ 13 ژانویه (23 دی ماه)، زمانی که مهلت بازبینی برجام فرامی رسد، آمریکا را به طور کامل  از برجام خارج کند. ترامپ اکتبر سال گذشته میلادی از کنگره و دیگر اعضای گروه 1+5 خواسته بود راه هایی را برای رسیدگی به آن چه نقص های جدی برجام خواند، پیشنهاد کنند. این در حالی است که بسیاری از جمهوری خواهان در تلاش برای خروج از برجام هستند، لذا اگر لایحه جمهوری خواهان برای اتخاذ مواضع سخت در قبال ایران قبل از 13 ژانویه تصویب شود، نگرانی هایی درباره چگونگی واکنش دیگر اعضای گروه 1+5 به این مسئله وجود دارد که مواضع و اظهار نظرهای عباس عراقچی، معاون وزارت امور خارجه و مسئول اجرای برجام در کنفرانس امنیتی تهران مبنی بر آمادگی جامعه جهانی برای خروج احتمالی آمریکا از برجام نمونه ای از این نگرانی ها است. از همین رو نیز بسیاری بر این باورند  که هر لایحه ای که خواستار وضع مجدد تحریم ها علیه ایران شود، می تواند تقاضای مذاکره مجدد درباره کل توافق هسته ای ایران و 1+5 را به همراه داشته باشد. اما در آن سو نیز طرف های اروپایی تمایل چندانی به بازگشایی پرونده هسته ای ایران ندارند زیرا معتقدند که این امر ممکن است در نهایت به فروپاشی کامل برجام بینجامد که این خواست نهایی ترامپ است. برای تحلیل احتمالات پیش روی برجام در روزهای بعد از 13 ژانویه و تحلیل تصمیم ترامپ و تاثیرات آن بر شرایط توافق هسته ای و نیز واکنش ایران و سایر اعضای 1+5، گفت و گویی را با سید علی خرم، سفیر و نماینده دائم اسبق جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل متحد در ژنو، سفیر اسبق جمهوری اسلامی ایران در جمهوری خلق چین و لیبی و نماینده ویژه اسبق رئیس جمهور نزد رؤسای جمهور سنگال، گینه و گامبیا در کمیته صلح سازمان کنفرانس اسلامی جویا  شده ایم که در ادامه می خوانید:

در آستانه یک سالگی ریاست جمهوری دونالد ترامپ، ارزیابی شما از مجموعه اقدامات، واکنش ها و رفتارهای او در قبال برجام در این مدت چیست؟

از ابتدای آغاز به کار ترامپ و حتی قبل از پیروزیش در انتخابات و در دوران تبلیغات انتخاباتی هم اراده و تصمیم جدی او در خصوص لغو برجام در وعده هایش وجود داشت، به گونه ای که  این مساله در طول این یک سال هم از دستور کار ترامپ خارج نشده و کماکان او معتقد است که برجام بدترین توافقی بوده که آمریکا آن را امضاء کرده است. از این منظر در طول زمامداری یک ساله خود، ترامپ از هر فرصتی برای لغو بی اثر کردن برجام استفاده کرده است. او در هر مرحله ای با سنگ اندازی هایش، چه از طریق فشار بر کنگره و مجلس نمایندگان و چه از طریق کابینه و به صورت مستقیم سعی داشت از موفقیت، پیشروی و اجرای درست برجام جلوگیری شود. البته تلاش های یک ساله ترامپ تنها معطوف به خود آمریکا نمی شد، بلکه او تلاش کرد تا بتواند نظر و دیگاه مثبت طرف های اروپایی 1+5 حاضر در برجام (فرانسه، انگلستان وآلمان) را هم در خصوص توافق هسته ای تغییر دهد. هدف او از این کار همراهی اروپا با آمریکا برای فشار بر مسکو و پکن در خصوص لغو توافق هسته ای از جانب همه طرف های برجام بود. ترامپ به دلیل این که رئیس جمهوری آمریکا شده بود این باور و فکر را داشت که می تواند به راحتی، هم در داخل آمریکا و هم در جامعه جهانی شرایط باب میل خود در خصوص بازگشت تحریم ها علیه ایران را داشته باشد. لذا در آبتدا و آغاز به کارش در سایه وعده انتخاباتی خود سعی داشت به صورت یک جانبه از برجام خارج شود که مشاورین و سایر وزراء و اعضای کابینه از آثار و تبعات بسیار منفی و سوء سیاسی و حقوقی آن برای وجهه آمریکا در صورت خروج یک طرفه از برجام هشدارهای خود را به ترامپ دادند که همین مساله هم سبب شد تا او نتواند به وعده انتخاباتی خود یعنی پاره کردن برجام عمل کند. از همین رو نیز در ادامه ترامپ راه دیگری را برای لغو برجام در پیش گرفت. او این بار سعی داشت نه به صورت مستقیم و از جانب ریاست جمهوری آمریکا بلکه با انداختن توپ در زمین کنگره برجام را ملغی کند، تا از یک سو آثار و تبعات منفی سیاسی و حقوقیش (لغو برجام) متوجه او نشود و هم این که به واسطه اقدام کنگره به هدف خود یعنی از بین بردن برجام نائل شود. به موجب قانون سال 2015 ایالات متحده آمریکا در صورت عدم تایید برجام از جانب رئیس جمهور (هر سه ماه یک بار)، کنگره آمریکا در یک فرصت 60 روزه باید در خصوص برجام، ادامه تعهدات آمریکا و نیز عدم همراهی با توافق هسته ای، تصمیم و اقدام لازمه را انجام دهد. اما در این خصوص هم شاهد بودیم که بعد از عدم تایید برجام از جانب ترامپ و روشن شدن تکلیف برجام در کنگره پس از 60 روز نه تنها تصمیم خاصی در این زمینه صورت نگرفت بلکه کنگره حتی اقدام نهایی در خصوص برجام را به خود دولت وشخص ترامپ احاله داد. این واکنش به این معنا بود که کنگره آمریکا دست ترامپ را خوانده و حواله دادن برجام به خود دولت بیانگر این نکته بود که در نهایت هر گونه رفتار با برجام باید با مسئولیت و تصمیم مستقیم خود دولت و شخص ترامپ انجام گیرد، تا آثار و عواقب منفی سیاسی اش دامن کنگره آمریکا را نگیرد. به دنبال این موضوع ترامپ سعی کرد از بعد دیگری برجام را به هم بزند، از طریق گره زدن مسائل و موضوعات غیر برجامی به سرنوشت برجام. مسائلی مانند توان دفاعی و موشکی ایران، مسائل حقوق بشری یا نقش ایران در تحولات خاورمیانه. در سایه این مسائل آمریکا تلاش کرد در مجامع جهانی و نهادهای حقوقی بین المللی و به خصوص شورای امنیت ایران را به عنوان هسته و کانون ناامنی در خاورمیانه جلوه دهد و با مطرح کردن مساله نقش ایران در سوریه، لبنان و به خصوص یمن، اجماع جهانی را علیه تهران شکل دهد. در این خصوص ترامپ همواره درصدد القای این مساله بود که در سایه برجام ایران به قدرت و توان لازمه برای حمایت و گسترش از تروریسم دست یافته و توافق هسته ای زمینه و پتانسیل مناسب برای اجرای این امر را در اختیار تهران گذاشته است. لذا باید برای مهار ایران برجام را ملغی کرد. اما در صحنه عمل تمامی این تلاش های ترامپ در یک سال گذشته جواب نداد. البته با این وجود این شکست ها برنامه مخالفت با برجام هنوز هم در دستور کار ترامپ وجود دارد، به گونه ای که در آخرین تلاشش سعی کرد در جریان اعتراضات مردمی ایران فرصتی را برای اجماع جهانی علیه ایران شکل داده و با مطرح کردن پرونده ایران در شورای امنیت، فشارهای جامعه جهانی دوباره علیه ایران اعمال شود و از این فرصت کمال استفاده را برای لغو برجام داشته باشد. اما نه تنها تمامی اعضای دائم و غیر دائم شورای امنیت با صدور قطعنامه ای علیه ایران موافقت نکردند که حتی با ارائه یک بیانبه مشترک هم در این خصوص مخالفت کردند. در نهایت هم شورای امنیت سخنان حسن روحانی را تایید کرد که به موجب مشروع و قاونی بودن حق اعتراض در قانون جمهوری اسلامی ایران و نیز دیده شدن آزادی انتقاد در داخل ایران، شورای امنیت دخالتی در این مساله نخواهد کرد و آن را یک مشکل صرفا داخلی کشورها می داند. لذا این مساله به عنوان آخرین تیر در کمان ترامپ و نقشه نهایی اش در طول یک سال گذشته علیه ایران و برجام بود که به سنگ خورد و این طرح هم به سان سابق به شکستی مفتضحانه انجامید. لذا فشار این شکست های مکرر و پی در پی در طول یک سال گذشته، آن هم برای رئیس جهموری آمریکا آن قدر غیر قابل تحمل بود که در مجموع ناکامی های این مدت دست به دست هم داده تا در روزهای بعد از 13 ژانویه در خصوص تمدید لغو تحریم های برجامی و هسته ای از جانب رئیس جمهوری ایالات متحده امریکا، ترامپ تصمیم نهایی خود را این بار با مسئولیت مستقیم و قبول تبعات آن در خصوص خروج از برجام بگیرد.

اما در خصوص تحولات روزهای بعد از 13 ژانویه با محوریت برجام و واکنش احتمالی آمریکا و شخص ترامپ دو سناریو وجود دارد؛ اول تایید و تمدید لغو تحریم ها؛ دوم عدم تایید و خروج یک جانبه آمریکا از برجام. شما کدام یک از این دو سناریو را نزدیک به واقعیت می دانید؛ البته در این خصوص هم آقای عباس عراقچی اخیرا هشدارهایی را در خصوص خروج آمریکا از برجام مطرح کرده، در همین راستا نیز قرار است پنج شنبه و جمعه هفته جاری در بروکسل ورزای امور خارجه ایران و سه کشور اروپایی 1+5 حاضر در برجام با حضور خانم موگرینی نشستی داشته باشند، آیا این نشست به معنای تحلیل شرایط و ایجاد آمادگی لازم در صورت خروج آمریکا از برجام از سوی سایر اعضای 1+5 به خصوص اعضای اروپایی است؟

ببینید در صورت خروج آمریکا از برجام و عدم تمدید لغو تحریم ها باید گفت که تمامی تحریم های صرفا دو طرفه ایالات متحده آمریکا دوباره علیه ایران اعمال خواهد شد. در این صورت توپ در زمین سایر طرف های توافق هسته ای خواهد افتاد. اما در مقابل چنانی که اشاره هم کردید این احتمال هم وجود دارد که نیکی هیلی و ترامپ در سایه شکست تلاش های یک ساله بین المللی خود به خصوص ناکامی فاحش آمریکا در شورای امنیت در زمینه همراهی جامعه جهانی در سایه اعتراضات مردمی ایران به این نتیجه رسیده اند که اکنون آمریکا در یک انزوای سیاسی به سر می برد و لذا برای کاهش فشارهای این انزوا و نیز کم رنگ کردن کردن این تنهایی در جامعه جهانی دست به اقدامی که این فشارها و تنهایی را تشدید کند، نزنند. به خصوص آن که سایر اعضای 1+5 و اتحادیه اروپا پیش تر حمایت خود را از برجام اعلام کرده اند. اما در مجموع با بررسی دو احتمال پیش رو، یا ترامپ به واسطه خشم از ناکامی اخیرش در شورای امنیت علیه ایران به فکر انتقام خواهد بود و یا این که از این شکست های گذشته درس گرفته و سعی در عدم خروج از توافق هسته ای را داشته باشد. هر چند که برای هر دو تحلیل و احتمال دلایل، آثار و شواهد لازم هم وجود دارد، اما به نظر می آید که تحلیل و سناریوی اول ناظر بر تصمیم ترامپ مبنی بر خروج آمریکا از برجام قوی تر از سناریوی دوم یعنی تعهد آمریکا به توافق هسته ای باشد. لذا باید منتظر ماند و دید که طی چند روز آینده چه تحولاتی صورت خواهد گرفت و آینده آبستن چه حوادثی برای برجام و توافق هسته ای خواهد بود؟

با توجه به نکته مهم شما در خصوص احتمال پررنگ تر خروج آمریکا از برجام سرنوشت توافق هسته ای در بستر شرایط و اقتضائات جدید چه خواهد شد؛ آیا نشست بروکسل برای بررسی شرایط و اقتضائات جدید برجام منهای آمریکا است؛ اساسا برجام منهای آمریکا شدنی است؟

با فرض خروج آمریکا از برجام و یا اعمال تحریم هایی که نشان از نقض فاحش برجام باشد، در این صورت سایر اعضای 1+5 باید تصمیم و موضع نهایی خود را در خصوص توافق هسته ای بگیرند. البته این تصمیم نهایی عمدتا شامل اروپایی هاست، چرا که پکن و مسکو قبل تر مواضع صریح خود را از ادامه برجام و لزوم تعهد به توافق هسته ای بیان داشته اند. البته به کرات اروپایی ها نیز حمایت خود را از برجام اعلام کرده اند، اما به دلیل روابط راهبردی اروپا با ایالات متحده و احتمال گرایش اروپا به مواضع واشنگتن، این گروه اروپایی حاضر در 1+5 می توانند گروه شکننده نامیده شوند که هر لحظه امکان دارد به واسطه فشار آمریکا تصمیم خود را در خصوص حمایت از برجام تغییر دهند. لذا نشست پنج شنبه و جمعه هفته جاری در بروکسل با اعضای اروپایی برجام برای بررسی آثار و عواقب خروج احتمالی آمریکا از توافق هسته ای است تا در نهایت وضعیت این گروه شکننده در این خصوص روشن شود. در نتیجه اگر اعضای اروپایی برجام بتوانند در صورت خروج آمریکا از توافق هسته ای خلاء عدم حضور آمریکا را پر کنند و متعاقب آن این اطمینان به ایران داده شود که در صورت شکل گیری هر اقدام سوئی از طرف آمریکا در خصوص برجام  در شورای امنیت با واکنش منفی و قاطع این اعضا روبه رو شود و به موازاتش حمایت خود را از تهران و برجام داشته باشند و در ادامه به تعهدات خود در خصوص برجام پایبند باشند، ایران هم به توافق هسته ای و تعهدات خود در برجام پایبند خواهد ماند. اما در صورتی که اعضای 1+5 نتوانند پرکننده خلاء عدم حضور آمریکا باشند و توان لازمه را در اجرای برجام منهای آمریکا داشته باشند، در سایه حمایت از برجام امکان افزایش فشار بر اعضای اروپایی 1+5 وجود دارد که به احتمال فراوان برجام منهای آمریکا هم  لغو شود. در این صورت ایران هم دوباره به حالت اول خود در دوران قبل از برجام بازخواهد گشت. البته در این صورت هم باز اعضای اروپایی و نیز چین و روسیه با ایران همکاری خود را خواهند داشت، اما شرایط کمی سخت تر و پیچیده تر خواهد بود. اما آینده برجامی و تصمیم های تهران در این خصوص منوط به شرایط و تحولات آتی بعد از تصمیم ترامپ و واکنش های احتمالی اعضای اروپایی 1+5 خواهد بود. لذا باید دید که اروپا توان پر کردن خلاء آمریکا را در برجام خواهد داشت یا خیر که نشست بروکسل هم به بررسی همین شرایط می پردازد.

اما مهم ترین بعد برجام گشایش اقتصادی آن برای ایران بود. آیا در صورت خروج آمریکا از برجام علاوه بر بازگشت تحریم های دوجانبه آمریکایی، باید تمام قراردادهای اروپایی را حتی در صورت تعهد اروپا به ادامه برجام به واسطه افزایش فشارهای آمریکایی بر شرکت ها و کمپانی های برزگی مانند توتال و ایرباس که با آمریکا روابط و قراردادهای مهمی دارند، باشیم؛ واکنش اعضای اروپایی 1+5 در این خصوص چه خواهد بود؟

اگر اروپایی ها در صورت خروج آمریکا بتوانند این تضمین را به شرکت های بزرگ اروپایی مانند توتال و ایرباس بدهند که در صورت ادامه روابط تجاری خود با ایران هیچ گونه تحریم و با جریمه های از جانب آمریکا متوجه آنان نخواهد بود و یا در صورت تحریم و جریمه کشورهای اروپایی حاضر به حمایت و پشتیبانی از این شرکت ها هستند، این شرکت ها هم کماکان به روند فعلی خود ادامه می دهند البته شاید در آن فضا و بستر هم این شرکت ها کمی دست به عصاتر با ایران برخورد کنند. یقینا ایران حتی با وجود تداوم همکاری این شرکت ها، خسارت هایی را متحمل خواهد شد، اما میزان آن به مراتب کم تر از قطع کامل روابط این شرکت ها خواهد بود. اما در صورتی که اروپا نتواند توان لازمه را در حمایت از این شرکت ها در مقابل فشار آمریکا داشته باشد، یقینا کشورهای اروپایی 1+5 هم عواقب همکاری با ایران را نخواهند پذیرفت. در این صورت تمامی قراردادهای تجاری ایران با شرکت های اروپایی نیز لغو خواهد شد.

اما در صورت خروج آمریکا از برجام و حتی در صورت حمایت اروپا از توافق هسته ای مشکلات ارزی و تبادل پولی آن هم با دلار چگونه برطرف خواهد شود، به خصوص که از همان آغاز برجام مهمترین مشکل ایران بحث های مربوط به مبادلات بانکی و ارزی حتی در بانک های اروپایی بوده است؛ هرچند که در این خصوص برنامه های جایگزین ارزی غیر دلاری مانند یوان، روبل و حتی یورو مطرح شده، اما اساسا این ارزها توان و پتانسیل جایگزینی دلار در مناسبات اقتصادی بین المللی خواهند داشت؟

این مساله باید توسط خود اعضای 1+5 حل شود. اگر این اعضا در صورت خروج آمریکا از برجام بخواهند خلاء امریکا را پر کنند، تدابیر لازمه را برای جایگزینی سایر ارزها به جای دلار را خواهند داشت، لذا مبادلات بانکی و پولی ایران در مناسبات تجاری جهانی راه ها و مسیرهای متفاوتی را با اقتاضائات جدید طی خواهد کرد.  

در سایه فصل افتراق اروپا با آمریکا یعنی برجام، دو طرف در مسائل غیر برجامی مانند نقش ایران در منطقه، مسائل مربوط به توان دفاع موشکی و نیز حوزه حقوق بشری دیدگاه های مشترکی دارند. لذا در صورت خروج آمریکا از برجام این احتمال وجود دارد که ترامپ از این نقطه آغازین (خروج از برجام) سعی کند در سایه فصل مشترک خود با اروپا علیه ایران اجماع مجددی را در خصوص مسائل غبر برجامی داشته باشد؟

یقینا ترامپ توان اتصال لغو برجام از جانب آمریکا را به شکل دهی اجماع جهانی با همکاری اروپا در مسائل غیر برجامی ندارد، چنانی که تا کنون موفق به انجام آن نشده است. در همین راستا در جلسه شورای امنیت که به پیشنهاد آمریکا برای بررسی اعتراضات اخیر مردمی در ایران اجام شد، با وجود آن که ایران عضو این شورا نیست، اما تمامی اعضای دائم و غیر دائمی شورای امنیت منهای آمریکا مخالفت خود را با دخالت در امور داخلی ایران و یا صدور قطعنامه ای علیه تهران در خصوص مسائل نقض حقوق بشر اعلام داشتند. لذا در همان نشست اعضای اروپایی 1+5 در مقابل نقشه ترامپ در خصوص مطرح کردن مسائل حقوق بشری ایران در شورای امنیت ایستادگی کردند. البته هر چند اروپایی ها در خصوص مسائل حقوق بشری در مواردی حتی از آمریکایی ها نیز رادیکال تر عمل می کنند، اما اگر ایران در این خصوص توجهات، همکاری ها و همراهی لازمه را با جامعه جهانی به خصوص اروپایی ها ازخود نشان دهد و رفتارهای مناسبی را با افکار عمومی داخلی و برخورد دمکراتیکی با حق اعتراض مردمی داشته باشد و همه مردم را به چوب اغتشاشگر نراند و اجازه برگزاری تجمعات و اعتراضات قانونی و به حق را به مردم داخل ایران بدهد و در موازاتش هم این اقدامات مناسب را در اروپا و سطح افکار عمومی منعکس کند، می توان در این زمینه هم اروپا را از آمریکا جدا کرد. به عبارت دیگر با این اقدامات، تهران می تواند مساله حقوق بشر در ایران را مانند برجام به فصل افتراق اروپا با آمریکا بدل کند. لذا کافی است که تهران در مسائل غیربرجامی رفتار و تحلیل درست را از خود نشان دهد تا با در کنار خود داشتن اروپا و روسیه و چین، این اجماع نه علیه ایران که علیه آمریکا صورت بگیرد. چنان که اخیرا این اجماع در خصوص مساله قدس، اعتراضات مردمی در ایران یا مسائل زیست محیطی علیه آمریکا صورت گرفت.

انتشار اولیه: چهارشنبه 20 دی 1396 / انتشار مجدد: دوشنبه 25 دی 1396