نشست سران حاشیه دریای خزر؛ ترجیح همکاری بر اختلاف

دیپلماسی ایرانی: از زمان روی کار آمدن حسن روحانی در سال ۱۳۹۲ تاکنون وی ۹ دیدار با ولادیمیر پوتین داشته است. آخرین دیدار دو رییس جمهور به دعوت ولادیمیر پوتین از همتای ایرانی اش در کاخ کرملین مسکو صورت گرفت. دیدارهای اول و دوم پوتین در تهران با هدف شرکت در اجلاس سران کشورهای حاشیه دریای خزر (در دوره دولت مهرورز!) و نشست سران کشورهای تولیدکننده گاز موسوم به اوپک گازی (در دولت اول تدبیروامید) صورت گرفت. نه پوتین و نه هیچ رییس جمهوری از روسیه تاکنون سفری دوجانبه به ایران نداشته اند. الهام علی اف و حسن روحانی نیز پیشتر هفت دیدار در قالب سفرهای متقابل دوجانبه و چندجانبه داشته اند و دیدار دهم ولادیمیر پوتین و دیدار هشتم الهام علی اف با حسن روحانی به بهانه شرکت آنها در دومین اجلاس سران سه کشور دهم آبانماه ۱۳۹۶ در تهران عینیت یافت و به این ترتیب دومین نشست سه جانبه روسای جمهوری سه کشور قفقازی و خزری (ایران، آذربایجان وروسیه) و هیات های همراه در محل اجلاس موسوم به سران برگزار شد. نخستین دیدار مشابه مردادماه سال گذشته در باکو پایتخت آذربایجان برگزار شده بود. این اجلاس با مذاکرات دو و سه جانبه سران شروع و با دیدار روسای جمهور آذربایجان و روسیه با رهبر جمهوری اسلامی ایران ادامه و با کنفرانس مطبوعاتی مشترک و امضای بیانبه مشترک پایانی به پایان رسید.

سران سه کشور در چه شرایطی دیدار کردند؟

دیدار روسای جمهور سه کشور در شرایطی برگزار شد که کنگره آمریکا قانون تحریمهای روسیه، ایران و کره شمالی موسوم به کاتسا را تصویب کرده بود و فرمان اجرایی آن نیز توسط رئیس جمهور آمریکا نیز صادر شده است و چند روز پیش از این نیز قانون تحریمی جدیدی در ارتباط با تولید موشک های بالستیک علیه ایران در سنای این کشور به تصویب رسیده و دونالد ترامپ دستوری مبنی بر تحریم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به وزیر خزانه داری خود صادر نموده است. از سوی دیگر تحریم های آمریکا و اروپا علیه روسیه بواسطه دخالت نظامی این کشور در اوکراین و ضمیمه نمودن شبه جزیره کریمه به روسیه تمدید شده است. همچنین تحولات میدانی سوریه با تضعیف داعش در سوریه و برتری نسبی روسیه و ایران و ماندگاری بشار اسد و استمرار روند آستانه با مشارکت مسکو، تهران و آنکارا به منظور حل سیاسی بحران سوریه وارد مرحله جدیدی شده است و تحولات داخلی عراق نیز پس از برگزاری رفراندوم استقلال کردستان عراق ضمن تضعیف موقعیت مسعود بارزانی، موقعیت دولت و ارتش عراق را در کرکوک تثبیت نموده و تنش هایی را در اقلیم ایجاد کرده است. ازسوی دیگر آمریکا بر ندای ضرورت خروج ایران از عراق افزوده و با تحریم حزب الله لبنان خواستار باصطلاح عدم دخالت ایران در کشورهای منطقه شده است و اسرائیل نیز نگرانی خودرا از افزایش نفوذ ایران در سوریه و تقویت موقعیت حزب الله لبنان به کرات اعلام کرده است. این در حالیست که آمریکا، عربستان و متحدان عربش و اسرائیل خود بیشترین دخالت ها را در امور کشورهای منطقه می کنند و با همکیش خود قطر نیز تنش جدی پیدا کرده اند.

در این میان آذربایجان نیز در شرایطی در دومین اجلاس سه جانبه سران سه کشور شرکت کرد که همچون روسیه و ایران تحت تحریم های آمریکا قرار ندارد اما مناسباتش با آمریکا و اروپا چند سالی است که به دلیل آنچه که این دولت ها عدم رعایت حقوق بشر و وجود فساد مالی و اداری در سیستم دولتی این کشور تلقی می کنند، با گونه ای از سردی مواجه شده است.

همچنین دومین نشست سه جانبه روحانی-پوتین-علی اف در حالی در تهران برگزار شد که روسیه هنوز با بحران هایی که برای همسایگان خود اوکراین و گرجستان ایجاد نموده دست وپنجه نرم می کند و با اقدامات سلبی برآمده از موقعیت ژئوپولیتیکی اش، موجد مشکلات زیادی برای این کشورها گردیده و آذربایجان نیز برغم گذشت بیش از ۲۵ سال از اشغال اراضی اش توسط ارمنستان که این نیز با یاری و هدایت روسیه صورت گرفته، موفق به احیای تمامیت ارضی خود نشده است و مسکو کماکان برای حل این بحران از آذربایجان گروکشی می کند تا این کشور وارد سازوکارهای امنیتی و اقتصادی مدنظر روسیه گردد. علیرغم وجود چنین شرایطی، باکو نگاه مثبت را بر رویکرد منفی ترجیح داده و با مسکو به همکاری های دو و چندجانبه ادامه می دهد.

به نظر می رسد یکی از عوامل مهمی که این سه کشور را برای برگزاری دومین نشست در سطح سران دولت ها دور هم جمع کرده است محدودیت های ناشی از رویکردهای آمریکا نسبت به آنها و همچنین برخی یا بسیاری از مواضع و نگاه های این کشورها در قبال آمریکا می باشد.

از آنجایی که روسیه با بحران های پیرامونی و مشکلاتی در روابطش با آمریکا مواجه است و از سویی از همکاری با ایران درسوریه بهره مند شده و موقعیت مدیترانه ای اش را تقویت کرده است و شاید این مهم را که عدم همکاری با ایران در منطقه سبب تقویت نفوذ کشورهای فرامنطقه ای در پیرامون روسیه و ایران شده را دریافته است، تمایل بیشتری برای همکاری در قفقاز جنوبی با ایران و آذربایجان حداقل در حد برگزاری نشست در سطوح بالا نشان داده است که با عملی شدن تفاهمات و توافقات از سوی این کشور می توان اعتماد بیشتری به این بازیگر منطقه ای و تقریبا جهانی پیدا کرد که مستلزم برخورداری از نگاه غیررقابتی و ایجابی در قبال ایران و همکاری متقابل چندجانبه در منطقه از سوی این کشور است که می تواند متضمن منافع بیشتری برای منطقه باشد.

در دومین نشست سران سه کشور در تهران همچون نشست اول باکو نیز مذاکرات عمدتا پیرامون تقویت همکاری های سه کشور در زمینه کریدور شمال -جنوب، گسترش همکاریهای اقتصادی و تجاری و انرژی و مبارزه با تروریسم صورت گرفت و در رابطه با ضرورت حفظ برجام و استراتژی مواحهه با یکجانبه گرایی امریکا در برابر برجام، آخرین تحولات سوریه و عراق و افغانستان و اختلافات میان عربستان و متحدینش با قطر و مسائل مهم خاورمیانه، غرب آسیا و خلیج فارس، راهکارهای مواجهه با تحریم های آمریکا، تحولات مربوط به دریای خزر و چشم انداز آتی رژیم حقوقی این دریاو ضرورت حل مسالمت آمیز بحران قره باغ کوهستانی و مسایل مربوط به تقویت امنیت در قفقاز جنوبی، آسیای مرکزی وخلیج فارس بحث و مذاکره بعمل آمد.

دیدار الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان و ولادیمیر پوتین رئیس روسیه در چهارچوب اجلاس سه گانه با رهبر جمهوری اسلامی ایران و ملاقات های دوجانبه سه رییس جمهور با یکدیگر از برنامه های حایز اهمیت و مورد توجه این نشست بود.

تفاهمات دومین اجلاس سران سه کشور خزری

در بیانیه پایان ابن اجلاس و اظهارات سران در دیدارها و کنفرانس مطبوعاتی بر موارد زیر تاکید شد:

- عدم ارتباط برجام با مسایل دفاعی و موشکی ایران روسیه و عدم پذیرش شانه خالی کردن برخی کشورها از تعهدات بین المللی و عدم پذیرش برهم زدن یکجانبه برجام به هر بهانه ای از سوی هر کشور ذیربط و اینکه آژانس بین المللی انرژی اتمی تنها مرجع اعلام پایبندی ایران به برجام است.

- استمرار همکاری های ایران با روسیه در سوریه تا کسب پیروزی کامل در مقابل تروریسم

- ایفای نقش موثر روسیه بعنوان همسایه و شریک استراتژیکی ایران در زمینه حراست از برنامه هسته ای ایران

- اهمیت اجلاس سه جانبه تهران در سطح جهانی

- پیگیری جدی تفاهمات نشست اول در باکو

- تقویت محور حمل ونقل شمال -جنوب با هدف اتصال آسیا به اروپا از بندرعباس تا هلسینکی و پیوند مسیرهای حمل و نقلی اقیانوس هند به اروپای شرقی و شمالی از طریق ایران، آذربایجان و روسیه

- دریای خزر دریای صلح و همکاری و توسعه برای کشورهای منطقه

- روابط بانکی بهتر و استفاده از پول ملی در روابط دوجانبه و سه جانبه تجاری و اقتصادی سه کشور

- روابط و نقش سه کشور در زمینه ثبات و امنیت منطقه به ویژه مبارزه با تروریسم و همکاری های ایران و روسیه در ایجاد ثبات و امنیت و مبارزه با تروریسم به خصوص در سوریه و همکاری های سیاسی سه جانبه ایران، روسیه و ترکیه که در آستانه پیگیری می شود.

- همکاری در زمینه انرژی با رویکرد غیررقابتی

- اهمیت رشد اقتصادی در ارتقاء ثبات و امنیت منطقه

- ادامه مذاکرات شرکت های بزرگ نفتی روسی برای سرمایه گذاری در پروژه های نفتی ایران با طرف های ایرانی

- ادامه گفتگوی مقامات ایرانی با شرکت های نفت و گاز آذربایجان در خصوص همکاری های دوجانبه، بویژه در زمینه اکتشاف و بهره برداری

- تسریع روند منطقه ای شدن اقتصاد سه کشور و دیگر کشورهای منطقه در حوزه انرژی توسعه روابط ایران با اتحادیه اقتصادی و گمرکی اورآسیا و یکسان سازی استانداردها بین سه کشور و ایجاد کریدور سبز گمرکی در کنار توسعه همکاری های بانکی و تبادلات با پول ملی و اتصال شبکه های بانکی

- تلاش های مشترک ایران، روسیه و جمهوری آذربایجان بعنوان سه کشور نفتی و گازی با هدف فراهم شدن زمینه رشد سریع تر اقتصاد این کشورها

- ایجاد صندوق سرمایه گذاری مشترک سه جانبه برای سرمایه گذاری در بخش های مختلف اقتصادی باهدف افزایش رشد و توانمندی اقتصادی سه کشور و منطقه

- توافق بر برگزاری سومین اجلاس سه جانبه سران در روسیه در سال ۲۰۱۸

اظهارات محوری مقام معظم رهبری

از موضوعات مورد توجه پیرامون این نشست می توان به اظهارات رهبر جمهوری اسلامی ایران در خصوص تجربه تحقق اهداف مشترک ایران و روسیه در میدان دشوار سوریه در سایه همکاری دو کشور و شکست ائتلاف امریکایی حامی تروریست ها در سوریه بعنوان واقعیتی انکارناپذیر و تاکید بر حل کامل مسئله سوریه با تداوم همکاری های دوکشور، پرمعنا بودن ایستادگی مشترک ایران و روسیه در مقابل تروریست های تکفیریِ مورد حمایت چند کشور خارجی و ترکیب خیلی خوب و ایستادگی مشترک تهران و مسکو در مقابل فتنه و فساد تروریست ها در سوریه، و تاثیرگذاری روسیه در مسائل منطقه غرب آسیا و اینکه مردم سوریه تصمیم گیر نهایی مسائل کشور شان هستند، مفید بودن همکاری دو کشور برای مقابله مشترک با تحریم های امریکا بر ضد ایران و روسیه از جمله از طریق حذف دلار و جایگزین کردن پول ملی در معاملات اقتصادی دو یا چند جانبه در دیدار رییس جمهور روسیه با ایشان اشاره نمود.

همچنین توجه رهبر جمهوری اسلامی در ملاقات رییس جمهور آذربایجان با ایشان مبنی بر اینکه ارتباطات نزدیک و برادرانه ایران و جمهوری آذربایجان، مخالفانی دارد و باید در مقابل وسوسه ها و اقدامات خرابکارانه آنها ایستادگی کرد و با اراده و انگیزه مضاعف، روابط و همکاری ها را در بخش های مختلف گسترش داد و اینکه اکثریت جمعیت جمهوری آذربایجان همچون ایران و عراق از پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام هستند و باید قدر این فرصت مفید و مراسم پرشکوه عزاداری شیعیان در آذربایجان را دانست، زیرا این موارد، هویت ملت و آذربایجان را تقویت می کند و علت ناکام ماندن تلاش های فراوان شوروی سابق در ترویج مارکسیسم و به فراموشی سپرده شدن دین در آذربایجان، همانا ایمان محکمِ مردم بوده و مراسم پرشکوه امسال در ماه محرم نمونه ای از ایمان استوار ملت آذربایجان بود از دیگر موضوعات مورد توجه این اجلاس تلقی می شود.

چشم انداز آتی همکاری های چندجانبه

امید است علاوه بر تحقق تفاهمات سران سه کشور در زمینه های مختلف مطرح شده در نشست های آتی نیز موارد زیر نیز در دستور کار اینگونه نشست ها قرار گیرد و با تاسیس دبیرخانه اجرایی، گامهای عملی بمنظور تحقق اهداف موردنظر برداشته شود:

- تلاش جدی سران سه کشور در راستای حل بحران های قره باغ و آبخازیا و اوستیای جنوبی و برقراری تمامیت ارضی آذربایجان و گرجستان و بازگشت صلح و ثبات وامنیت به قفقاز جنوبی

- بررسی راهبردهای افزایش همکاری های اقتصادی و صنعتی سه کشور با چین و هندوستان و مجموعه کشورهای عضو بریکس

- بررسی چگونگی کمک به تعطیل شدن نیروگاه اتمی متسامور ارمنستان با توجه به تاثیر سو زیست محیطی در کشورهای ایران، ترکیه و آذربایجان و نقش موثر روسیه در حفظ این نیروگاه

- رایزنی پیرامون تسریع در امضای کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر و تعیین تکلیف سهم ایران و آذربایجان از منابع زیر بستر این دریا

- رایزنی درخصوص برگزاری نشست چهارجانبه سران ایران، ترکیه، آذربایجان و روسیه با هدف بررسی زمینه های همکاری های تجاری، حمل و نقلی و امنیتی و کمک به حل بحران های قفقاز جنوبی به منظور فراهم نمودن زمینه اجلاس سران ۶ کشور ایران، ترکیه، روسیه و آذربایجان، ارمنستان و گرجستان

- رفع موانع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای با مساعی جمیله روسیه

- بررسی زمینه ها و راهکارهای همکاری های منطقه ای کشورهای حاشیه دریای خزر و سازمان همکاری های دریای سیاه، سازمان همکاری های اقتصادی (اکو)، اتحادیه اقتصادی اورآسیا، سازمان همکاری های شانگهای و سازمان کشورهای مشترک المنافع در راستای استراتژی چسبندگی اقتصادی

سخن آخر:

بدیهی است برقراری صلح و ثبات و امنیت توسط کشورهای منطقه و همکاریهای تجاری و حمل و نقلی و انرژی لازم و ملزوم یکدیگرند و می توانند توسعه کشورها و رفاه ملت های منطقه را به ارمغان بیاورند و ازهمین رهگذر است که پیوستگی ژئوپولیتیکی منجر به چسبندگی اکونومیکی کشورهای منطقه می گردد و زمینه ساز کاهش دخالت های بازیگران فرامنطقه ای می گردد. از همین رو استراتژی سیاست خارجی منطقه ای کشورهای منطقه باید مبتنی بر چنین اصولی باشد. در همین راستا، پیوندهای حمل و نقلی، انرژتیکی (صدور برق و آب و نفت و گاز و اتصال خطوط انتقال کشورها دراین سه زمینه و اجزای پروژه های مشترک) ضرورتی مضاعف دارند و در چنین شرایطی است که سه کشور می توانند پیام های روشن و عملیاتی تری به آمریکا و دیگر بازیگران فرامنطقه ای مبنی بر عدم تاثیرگذاری یکجانبه گرایی ارسال و زمینه هرچه بیشتر تقویت اعتماد متقابل فیمابین و رفع تردیدها درخصوص نگاه ابزاری را فراهم نمایند. در همین راستا احداث و تکمیل هرچه سریعتر خط آهن آستارا-رشت-قزوین جهت تحقق اتصال مسیر ریلی بندرعباس تا هلسینکی از طریق آذربابجان و روسیه در راستای عملیاتی شدن کریدور شمال -جنوب از بمبئی تا هلسینکی امری ضروری می باشد. همینطور اجرایی شدن پروژه های اتصال خطوط برق و گاز و اکتشاف و استخراج نفت و گاز و عینیت بخشیدن به همکاری های بانکی و پولی و طرح های مشترک امنیتی و مبارزه با تروریسم از اقدامات لارم توسط سه کشور محسوب می شود. در همین راستا به نظر می رسد برگزاری نشست های نوبتی سه جانبه در سطح وزرای ذیربط سه کشور پیش نیاز عملیاتی شدن تفاهمات و توافقات فیمابین سه کشور خواهد بود. نکته مهم این است که سه کشور برغم مواجه بودن با برخی تفاوت رویکردها، ناخرسندی ها، نگرانی ها و تردیدها در روابط با یکدیگر تلاش می کنند. بنابر ضرورت های پیش آمده حول محور منافع مشترک همکاری را بر اختلاف ترجیح داده و روابط دو وسه جانبه فیمابین را گسترش دهند و بدیهی است که باید از نگاه واقع بینانه تری نسبت به میزان تحقق تفاهمات برخوردار باشند زیرا عدم اجرای توافقات موجب بروز و تشدید بی اعتمادی و تردید در میان رهبران و مردم سه کشور و سوءاستفاده بازیگران فرا منطقه ای می گردد.