آیا اردوغان از قطار دموکراسی پیاده می‌شود؟

نویسنده: شهره پولاب، پژوهشگر مهمان مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: در آخرین روزهای جولای ۲۰۱۷ رجب طیب اردوغان هم در داخل ترکیه و هم در صحنه بین المللی خبرساز شد. راهپیمایی زنان در استانبول، بزرگترین شهر ترکیه برای حفاظت بیشتر از زنان در جامعه و اتهام دیکتاتوری به اردوغان از یک سو و خبر تقاضای ترکیه برای امضای قرارداد خرید سامانه موشکی اس-۴۰۰ از روسیه از سوی دیگر نظر بسیاری از تحلیلگران را به سوی رویکردهای اخیر اردوغان جلب کرد.
در بیست و نهم جولای ۲۰۱۷ صد ها نفر از زنان ترکیه در استانبول بزرگترین شهر ترکیه در اعتراض به خشونت علیه زنان خواستار محافظت بیشتر دولت از زنان شدند. اگرچه شعار اصلی راهپیمایی مبنی بر آزادی پوشش بود، اما راهپیمایان با شعار «عدالت پایه و اساس دولت است» و «در ترکیه امروز پایه و اساس دولت در معرض خطر است»، اردوغان را متهم به دیکتاتوری کردند.
البته ترک ها شواهد دیگری نیز برای اتهام دیکتاتوری به اردوغان در دست دارند. اصلاح قانون اساسی و تغییر ساختار نظام سیاسی ترکیه از پارلمانی به ریاستی با اختیارات بیشتر به رییس جمهور، قرارگیری رییس جمهور در رهبری حزب حاکم، حذف پست نخست وزیری، اجباری کردن آموزش اسلام سنی در مدارس از سن شش سالگی، حذف دروس مربوط به نظریه تکامل داروین و جایگزین کردن آن با نظریه آفرینش در مدارس همگی از جمله این اتهامات علیه اردوغان هستند.
تضاد ها و برخوردهای متعارض اردوغان فقط مختص به سیاست های داخلی نیست. اردوغان اتحاد با روسیه را جایگزین سیاست های راهبردی ترکیه که همواره آرزوی ترک ها بوده یعنی پیوستن به اتحادیه اروپا کرده است.
در آخرین روزهای جولای خبر توافق ترکیه با روسیه برای خرید سیستم پیشرفته دفاع موشکی اس-۴۰۰ حاکی از یک چرخش غرب به شرق بود. کار شناسان معتقدند که اردوغان با این کار درحال دور شدن از روابط نزدیکتر با اروپا است.
شاید بتوان گفت که کودتای ۱۵ جولای ۲۰۱۶ علیه اردوغان به انقلابی با رهبری اردوغان تبدیل شد و اردوغان پس از آن به یک تغییر رویه اساسی هم در زمینه مسایل داخلی و هم خارجی دست زده است. ریشه این تغییر را می توان در تماس های میان پوتین و اردوغان یک ماه قبل از کودتای نافرجام ترکیه و آغاز روابط صمیمانه تر مسکو و آنکارا جستجو کرد. پوتین اولین رهبری بود که به وقوع کودتا در ترکیه واکنش نشان داد. پس از این کودتای شکست خورده روابط نزدیک تر با روسیه در سیاست های خارجی، ترکیه را از غرب دور کرده و در داخل نیز تمایلات اسلامگرایانه موجب گسترش اعتراض ها از سوی بخش های مختلف جامعه شده است.
پاسخ شدید اردوغان به اعتراضات پارک گزی در ۲۰۱۳ و یا انتقاد از معترضان در شهرهای کردنشین جنوب شرقی ترکیه نمونه هایی برای ترس اردوغان از جنبش های خیابانی است، زیرا مشروعیت او را مورد تردید قرار می دهد. دستور بازداشت بیش از ۵۰ هزار نفر و بازجویی از ۱۷۰ هزار نفر پس از کودتا مرهمی برای فرار از این ترس ها بوده است.
اگر جامعه تحصیلکرده ترکیه با اعتراضات مدنی برای حفاظت قانون اساسی، حقوق شهروندی و حمایت های اجتماعی تبدیل به اپوزیسیون شوند، مسلما دموکراسی اردوغان را خدشه دار خواهند کرد. عدم دستیابی به آزادی های مدنی با تاثیر بر اوضاع اقتصادی ناشی از کم شدن تعداد گردشگران و سرمایه گذاری خارجی و کم شدن ارز نیز می تواند تهدید بیشتری را ایجاد کند. بحران دموکراسی به همراه این تهدیدات می تواند به درگیری های مدنی و خطرناک منجر شده و اردوغان را به عنوان رهبری که ترکیه مدرن را نابود کرده معرفی کند.
قابل ذکر آنکه اردوغان از سال ۲۰۰۲ که به مقام نخست وزیری ترکیه رسید تاکنون در هیچ انتخاباتی شکست نخورده و در دوران تصدی گری اش در پست های نخست وزیری و سپس ریاست جمهوری موفقیت های زیادی در زمینه اقتصادی و نظامی برای ترکیه کسب کرده است. تلاش های اردوغان برای القای حس دفاع از سکولاریسم و دموکراسی هرگز به اندازه دفاع از اسلام به عنوان منشا هویت نظام اجتماعی ترکیه قوی نبوده است.
تفاوت رویکردهای اردوغان در دوران ریاست جمهوری اش نسبت به دوران تصدی گری در پست نخست وزیری به اندازه ای است که گراهام فولر می گوید اگر اردوغان پس از ۱۰ سال نخست وزیری کناره می گرفت، بدون شک به بزرگترین مرد ترکیه از زمان آتاتورک به تاریخ می پیوست.
از سوی دیگر و در عرصه خارجی اردوغان نتوانست استدلال های قانع کننده ای برای دموکراسی و تکثرگرایی به اتحادیه اروپا ارائه کند که منجر به تعویق عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا تا سال ۲۰۱۸ شد. علت تعویق از سوی ژان کلود یونکر، رئیس کمیسیون اروپا، مداخله در روند دموکراسی و تاخیر حزب عدالت و توسعه در جریان اصلاحات موردنظر اتحادیه اروپا عنوان شد.
به نظر می رسد که اردوغان دغدغه ای برای دور شدن از اتحادیه اروپا ندارد. او می خواهد به مردمش بقبولاند که اروپایی ها و ترک های ترکیه دارای هویت های متفاوتی هستند. اردوغان به مانع تراشی اتحادیه اروپا در ارتباط با اسلامی بودن ترکیه به عنوان یک فرصت نگاه کرده و برای ارتقای قدرتش نه از طریق رفتن به سوی اروپا بلکه بازگشت به هویت عثمانی استفاده می کند. خرید سامانه موشکی اس-۴۰۰ از روسیه نیز با همین رویکرد اردوغان صورت می گیرد. کشوری که زمانی آرزوی پیوستن به اتحادیه اروپا را در سر می پروراند امروز با مخالفت با رسانه ها و آزادی بیان، ترویج نقش مذهب در زندگی روزمره مردم روز به روز از این آرزو ها دور می شود.
منتقدان اردوغان می گویند که وی در یک سخنرانی گفته است که دموکراسی مانند قطاری است که با رسیدن به مقصد می توان آن را ترک کرد. با احتمال صحت این گفته می توان گفت که شاید اردوغان در حال پیاده شدن از قطار دموکراسی است.

انتشار اولیه: جمعه 27 مرداد 1396 / انتشار مجدد: سه شنبه 13 شهریور 1396