وقتی آش عربستان برای دوستان هم شور می شود

اعظم ملایی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: بحران خلیج فارس که در یک ماه گذشته به واسطه تحریم همه جانبه قطر توسط چهار کشور عربی رقم خورده است، در هفته گذشته وارد فاز جدیدی شد؛ با وجود میانجی گری های کویت و تمدید مهلت تعیین شده توسط کشورهای تحریم کننده، وزیر امور خارجه قطر درخواست های ارائه شده از سوی عربستان و هم پیمانانش را غیرواقع بینانه و غیرقابل اجرا دانست و رد کرد. البته رد درخواست ها و شروط تحریم گران به سبک ساده و رایج انجام نشد؛ بلکه با شیوه رندانه «شرط در مقابل شرط» انجام گرفت. قطر در این پیام خود با شرط کاهش روابط دیپلماتیک با ایران موافقت کرده است، به شرطی که دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس نیز روابط دیپلماتیک خود را با ایران کاهش دهند. همچنین قطر پذیرفته است روابط اقتصادی خود را با ایران قطع کند به شرطی که دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس به خصوص امارات هم روابط اقتصادی خود را با ایران قطع کنند. قطری ها همچنین برای بسته شدن پایگاه نظامی ترکیه در قطر شرطی را گذاشته اند که امکان عملیاتی شدن آن منتفی به نظر می رسد. امیر قطر در این رابطه گفته که به شرطی حاضر است، پایگاه ترکیه را برچیند که سایر کشورهای شورای همکاری خلیج فارس هم تمام پایگاه های نظامی خارجی را در خاک خود تعطیل کنند!

بدین ترتیب نحوه تعاملات کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و شمال آفریقا با یکدیگر نشان می دهد که تحولاتی اساسی در نوع مناسبات تاریخی آنها بوقوع پیوسته؛ خلاف شیوه رایج و همیشگی که عربستان سعودی به عنوان قیم کشورهای کوچک عربی به تصمیم گیری برای آنها و جهت دهی به سیاست خارجی شان می پرداخت؛ این بار روش «شرط در مقابل شرط» قطر نشان می دهد که این کشور دیگر حاضر نیست همچون گذشته از موضع ضعیف و پایین دست با عربستان برخورد کند و تأکید دارد که «اسقلال عمل»، «حق حاکمیت» و «برابری حقوق» همه کشورهای خلیج فارس در مناسبات آنها لحاظ شود. این امر می تواند به معنای خارج شدن اولین حلقه از زنجیر برتری طلبی های عربستان سعودی در منطقه باشد و در حرکتی دومینو وار، بقیه کشورهای کوچک حوزه خلیج فارس را نیز از تبعیت محض از سیاست های عربستان و همراهی بی چون و چرا با این کشور خارج کند.

از سوی دیگر نحوه واکنش کشورهای تحریم کننده قطر به پاسخ منفی این کشور نشان می دهد همبستگی چندانی بین این کشورها در مورد چگونگی ادامه این بحران وجود ندارد و نوعی شک و دودلی بین آنها نسبت به میزان عقلانیت رهبری عربستان سعودی در مسائل منطقه ای ایجاد شده است. روز چهارشنبه، 14 تیر وزیران امور خارجه 4 کشور تحریم کننده برای بررسی پاسخ این کشور نشستی در قاهره ترتیب دادند و با صدور بیانیه ای پاسخ های قطر به شروط و خواسته های خود را «لجبازی» و «مخالفت جویی» برشمردند. با این وجود چهار کشور تحریم کننده نتوانستند در رابطه با چگونگی پاسخ به قطر به توافق دست یابند و نشست قاهره بدون دستیابی به هیچ نتیجه ملموسی پایان یافت. هر چند پس از این نشست بی نتیجه کشورهای عربستان سعودی ، امارات، بحرین و مصر با انتشار بیانیه مشترکی تاکید کردند تدابیر سیاسی، اقتصادی و قانونی جدیدی ضد قطر اعمال خواهند کرد؛ اما اقدامات پراکنده بعدی آنها نشان داد که دستیابی به تصمیم مشترک در این رابطه دیگر چندان آسان نیست.

تنها واکنش عملی به پاسخ منفی قطر تا کنون از سوی مصر صورت گرفته که در راستای قطع رابطه با قطر و اعمال مجازات و تحریم جدید علیه این کشور همگام با 3 کشور عربستان، امارات و بحرین اعلام کرد از این پس، کشتی های قطری تنها می توانند از کانال سوئز عبور کنند؛ اما حق توقف و استفاده از بنادر مصر را ندارند. با وجود این، موضع گیری مصر نیز از سوی «طارق حسنین»، سخنگوی اداره کانال سوئز مصر تکذیب شد و اعلام شد که هیچ بیانیه رسمی در این خصوص صادر نشده است. بدین ترتیب کشورهای عربی همراهی کننده با عربستان سعودی، در حال حاضر خود را درگیر باتلاق های کشنده ای می بینند که تصمیم سازان ماجراجو و بی تجربه عربستان سعودی در یمن و قطر برایشان تدارک دیده اند. هر چند مصر، امارات و بحرین هیچ یک دارای دولت های مردمی نیستند و بنابراین جهت گیری ها و مخالفت های افکار عمومی داخلی چندان بر رویکرد سیاست خارجی آنها اثر نمی گذارد؛ اما به نظر می رسد آش افتضاحات سیاسی عربستان به حدی شور شده که دیگر کشورهای عربی حامی این کشور هم حاضر به چشیدن آن نیستند.

انتشار اولیه: یکشنبه 18 تیر 1396 / انتشار مجدد: سه شنبه 27 تیر 1396