پروژه گداخت هسته ای؛ آغازی برای اقتدار استراتژیک ایران

دکتر اعظم ملایی پژوهشگر و مدرش دانشگاه

دیپلماسی ایرانی: در حالی که در ماه های اخیر صحبت از کارایی یا کارایی نداشتن برجام بسیار بوده و این توافق نقد و تحلیل های بسیاری را برانگیخته است، اما بحث ها بیشتر حول بد عهدی های آمریکا در این حوزه بوده و تا حد زیادی نیمه خالی لیوان مورد توجه قرار گرفته است. هر چند شیطنت های آمریکا در حوزه رفع برخی تحریم ها و آزادسازی مبادلات بانکی قابل انکار نیست؛ اما در کناراین رویه آمریکایی که ملت ایران تا حد زیادی با آن آشنا بوده و به آن عادت کرده است، برجام بسیاری از بهانه های کشورهای غربی برای کنار گذاشتن ایران از امور منطقه ای و جهانی را از آنها سلب و کشورمان را به بازیگری اثرگذار در هر دو حوزه تبدیل کرده است.

آخرین مورد از این فرایند که دقیقا نیز در ارتباط با برجام و همکاری های هسته ای کشورمان با جامعه بین المللی است، سفر روزهای اخیر "برنارد بیگوت" مدیرکل پروژه بین المللی گداخت هسته ای (ایتر) به ایران و دیدار وی با رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان است. این سفر در پاسخ به  سفر چندی پیش علی اکبر صالحی و سورن ستاری معاون علمی و فناوری رئیس جمهور به جنوب فرانسه و بازدید آنها از پروژه جهانی ایتر صورت می گیرد. علی اکبر صالحی روز شنبه 15 آبان پس از دیدار با بیگوت، با اشاره به امضای تفاهم نامه ای بین سازمان انرژی اتمی ایران و ایتر اعلام کرد جمهوری اسلامی ایران تا پایان سال میلادی جاری (2016) رسما به عنوان یک عضو به " ایتر " می پیوندد.

طرح بین المللی گداخت هسته ای معروف به «ایتر» در جنوب فرانسه نزدیک شهر نیس واقع شده است. هدف این پروژه تولید انرژی برق ارزان و سالم برای حفظ محیط زیست و تداوم پذیر با استفاده از فرآیند هم جوشی در نوع جدید رآکتور هسته ای است. البته ایتر پروژه ای زمان بر است و برای دستیابی به اهداف خود به زمانی حدود چهل سال نیاز دارد. بدین ترتیب که قرار است در سال 2025 اولین فرآیند گداخت هسته ای را در آن مشاهده کنند و امید می رود در طی سال های 2040 تا 2050 این پروژه به صورت تجاری دربیاید.

پیوستن جمهوری اسلامی ایران به این پروژه بر اساس «ضمیمه سه برجام» صورت می گیرد که در آن به همکاری های 1+5 با ایران در خصوص فناوری های نو از جمله گداخت هسته ای اشاره شده است. با سفر برنارد بیگوت به ایران، اولین تفاهم نامه بین دو طرف برای محرمانه ماندن اطلاعات امضاء شد و طرفین متعهد شدند اطلاعات بین آنها محرمانه باقی بماند. قرار است بعد از این نیز تفاهم نامه ای بین سازمان انرژی اتمی و ایتر امضا شود که شامل کلیاتی است که دو طرف بر سر آنها به توافق رسیده اند. بیگوت در بازگشت به فرانسه روند مذاکرات و توافقات صورت گرفته با سازمان انرژی اتمی ایران را به شورای "ایتر " گزارش خواهد داد و براساس این گزارش، ایران رسما به پروژه " ایتر " خواهد پیوست.

بدین ترتیب به نظر می رسد عضویت ایران در پروژه ایتر از چند جهت دارای اهمیت است. نخست این که بعد از سال ها تحریم و خصومت ورزی کشورهای غربی علیه ایران، حال آنها خود پیشقدم شده و نه تنها در زمینه مسائل نظامی و سیاسی در عراق و سوریه برای تبادل نظر با کشورمان به ایران می آیند؛ بلکه در حوزه هسته ای نیز که موضوع چالش برانگیز روابط ایران غرب در حداقل 14 سال اخیر بوده است نیز ضمن اذعان به توانائی های علمی و فنی کشورمان خواهان مشارکت ایران در پروژه های علمی و فنی اثر گذار جهانی هستند. در چنین شرایطی پذیرش عضویت ایران در " ایتر " بدین معناست که باشگاه قدرت های هسته ای، توانمندی های هسته ای کشورمان را در مقیاس های جهانی مورد پذیرش و تأیید قرار داده و ایران را به عنوان عضوی برابر و جدید در جمع خود پذیرفته است.

از سوی دیگر عضویت ایران به عنوان بزرگترین دارنده ذخایر گاز و چهارمین دارنده منابع نفت جهان در پروژه ای که هدف آن تولید انرژی هسته ای تداوم پذیر، ارزان و هماهنگ با محیط زیست است، نشان از برنامه ریزی های جهت دار و استراتژیک کشورمان برای حفظ قدرت و موقعیت منطقه ای و جهانی خود در زمانی است که منابع ایران نیز همچون منابع سایر کشورهای نفت خیز خاورمیانه به پایان می رسد. در واقع ایران کوشیده است با رویکردی آینده نگرانه، قدرت و برتری خود را نه فقط به صورت تاکتیکی در موقعیت پر آشوب کنونی، بلکه در سطح استراتژیک نیز تثبیت کرده و آینده ای پر اقتدار را نیز برای نسل های بعدی انقلاب رقم بزند.

نکته دیگر این که پروژه ایتر برنامه ای بسیار پیچیده، ابداعی و نوظهور است. در این پروژه بر خلاف پدیده شکافت هسته ای که در آن اتم های سنگین همچون اورانیوم دچار واپاشی می شوند و از این طریق به تولید انرژی می پردازند، تلاش می شود عناصر سبک مانند هیدروژن به هم جوش بخورند تا از آنها انرژی خارج شود. در حالی که برای شکافت هسته ای از نیروگاه های هسته ای متعارف استفاده شده و به شکل دیگری در قالب بمب هسته ای نیز از شکافت هسته ای استفاده می شود؛ اما بحث گداخت هسته ای، بحث کاملا متفاوتی است و برای جوش خوردن عناصر سبک وتشکیل عناصر سنگین و گرفتن انرژی، شرایط بسیار دشواری لازم است که تنها در هسته داخلی ستاره ها اتفاق می افتد. در واقع گرمای خورشید حاصل گداخت هسته ای است وعناصر هیدروژن داخل مرکز خورشید به هم جوش خورده وتشکیل انرژی می دهند. بنابراین بر روی زمین ایجاد شرایطی که بتوان هیدروژن ها را با هم جوش داد و انرژی گداخت از آن به دست آورد، بسیار سخت است. در حال حضور اندیشمندان و نخبگان ایرانی در چنین پروژه سنگین و ابتکاری در کنار نخبگان هفت کشور مطرح هسته ای دیگر عضو این پروژه یعنی اتحادیه اروپا، روسیه، آمریکا، چین، کره جنوبی ژاپن و هند نه تنها تجربه و اندوخته های علمی اندیشمندان ایرانی را در این زمینه ارتقاء خواهد داد؛ بلکه به توسعه و پیشرفت دانش هسته ای کشور که هدف اصلی و ابتدایی ایران برای کلید زدن برنامه های هسته ای بود نیز جامه عمل پوشانده و نشان می دهد که برجام پایانی برای پیشرفت دانش هسته ای کشورمان نبوده است.