برجام روزهای توفانی در پیش دارد

نویسنده: جین لیان شیانگ، محقق انستیتوی شانگهای

دیپلماسی ایرانی: سال 2015 شاهد تشدید تلاش های بین المللی برای توافق با ایران بر سر مساله هسته ای بودیم که در نهایت چهاردهم جولای به امضای برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) منجر شد. جهان دلایل خوبی دارد که پس از امضای برجام نفس راحتی بکشد؛ چرا که این توافق سرانجام تنش های ایالات متحده به عنوان یک قدرت جهانی، و ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای را بی اثر کرد. تنش هایی که می توانست به یک رویارویی نظامی دیگر در خاورمیانه بینجامد.

توافق قطعا به معنی نظارت بر فعالیت های هسته ای ایران و تحولات مثبت در روابط ایالات متحده ـ ایران است، روابطی که منطقا باید به سوی سازش و تنش زدایی حرکت کند. نه ایران و نه ایالات متحده نمی خواهند که هزینه دشمنی علیه دیگری را بپردازند. با تغییر سناریو در خاورمیانه و از میان رفتن تدریجی تسلط ایالات متحده بر این منطقه، واشنگتن دیگر نمی تواند مانند گذشته تهران را محدود کند. این در حالی است که ایران نیز نمی خواهد هزینه منزوی شدن توسط ایالات متحده و در مقیاس بزرگتر غرب را بپردازد. بنابراین، انتخاب هر دو کشور تحت کنترل نگه داشتن نزاع هسته ای است.   

با این حال، امضای توافق و اجرای نسبی آن به هیچ وجه به معنی حل کامل مساله هسته ای نیست. برعکس اگر بخواهیم بر اساس سطح اعتماد پایین متقابلی که میان ایران و آمریکا وجود دارد قضاوت کنیم، اجرای توافق هسته ای در آینده مسیری پر دست انداز و فراز و نشیب های بسیاری خواهد داشت.

تردید اخیر ایران نسبت به این که آیا ایالات متحده در رفع تحریم ها جدی است یا خیر، نشان می دهد که مساله هسته ای حتی در همین مدت کوتاه هم با چالش های جدی روبه رو خواهد شد.

تاثیر تحریم های مالی یک جانبه علیه ایران از سال 2012، فقط مربوط به قطع خدمات سوئیفت نبوده، بلکه فشارهای سیاسی آمریکا به دیگر بازیگران مرتبط نیز تاثیری به سزایی در موثر بودن این تحریم ها داشته است. به همین دلیل برخی کشورها که مستقل تر هستند، به رغم محدودیت های تکنیکی هنوز هم روابط تجاری چشمگیری با ایران دارند؛ در حالی که متحدان آمریکا در اروپا روابط اقتصادی خود را با ایران قطع کرده اند.

گرچه ایالات متحده از 31 ژانویه تحریم سوئیفت را برداشته، کشورهای اروپایی هنوز هم جرات نمی کنند که به دنبال بهره برداری از توافق های همکاری اقتصادی باشند که پس از توافق هسته ای با ایران امضا کرده اند.

نگرانی کشورهای اروپایی دلایل ساده ای دارد. آنها مطمئن نیستند که "آیا ایالات متحده تعاملات سیاسی خود را با ایران ادامه خواهد داد"؟ مهمتر این که اروپایی ها مطمئن نیستند که "آیا دولت ایالات متحده حمایت کنگره را برای تعامل با ایران خواهد داشت یا خیر؟"  

این مساله طرف ایرانی را به شدت ناامید کرده است. به اعتقاد دولت حسن روحانی همکاری با کشورهای اروپایی گامی مهم برای شکستن انزوای بین المللی است. ایران از روابط خود با اروپا به عنوان اهرمی برای تغییر سیاست آمریکا استفاده می کند و به همین دلیل است که نگرانی کشورهای اروپایی نسبت به احیای روابط اقتصادی با ایران می تواند به معنی شکست محاسبات روحانی باشد.

از سوی دیگر تغییر احتمالی سیاست آمریکا پس از انتخابات ریاست جمهوری در این کشور نیز می تواند چالشی دیگر برای اجرای توافق هسته ای باشد. تحلیلگران ایرانی قویا و البته کاملا منطقی نگران هستند که پس از تغییر مستاجر کاخ سفید، واشنگتن سیاست خود را نسبت به ایران تغییر دهد. ایرانیان بر این باورند فرایندی که در مذاکرات هسته ای طی شد تا حد زیادی به نگاه تیم باراک اوباما نسبت به ایران به عنوان یک ملت و سیستم سیاسی ایران بستگی داشت. به همین دلیل احتمال دارد که با تغییر رییس جمهور در ایالات متحده سیاست ها نیز تغییر کند، حال فرق نمی کند که رییس جمهور بعدی هیلاری کلینتون باشد یا دونالد ترامپ؛ چرا که هیچ یک از آنان نگاه مثبتی به ایران ندارند.

بعید است که دولت جدید در ایالات متحده مستقیما توافق هسته ای با ایران را انکار کند اما این احتمال قوی است که دولت جدید تحت فشار محافظه کاران اقداماتی را برای کارشکنی در اجرای توافق هسته ای در پیش بگیرد. برای مثال، ایالات متحده می تواند با توسل به مسائل حقوق بشری و برنامه موشکی، تحریم های جدیدی را علیه ایران وضع کند. چنین اقدامی می تواند چالش های زیادی را برای دولت میانه روی ایران به رهبری حسن روحانی ایجاد کند. در چنین سناریویی حالت خوشبینانه این است که روحانی قادر باشد شرایط را مدیریت کند؛ اما این احتمال هم وجود دارد که در واکنش به فشارهای داخلی مجبور شود به تحریم های جدید امریکا واکنش نشان دهد.

اما چالش های توافق هسته ای ایران در بلندمدت بیشتر هم هست. توافق هسته ای محدودیت هایی را برای فعالیت های هسته ای ایران تعیین کرده است. برخی از این محدودیت ها قرار است که 10 ساله باشند، برخی 15 ساله و برخی دیگر 20 ساله. بر اساس آن چه توافق شده، پس از این مدت ایران می تواند فعالیت های هسته ای از جمله فرایندهای غنی سازی اورانیوم، تولید آب سنگین و افزودن بر تعداد سانتریفیوژهای مدرن خود را از سر بگیرد. در حالی که ایران این فعالیت ها را بخشی از حق حاکمیت خود می داند، از نظر ایالات متحده این فعالیت ها تهدیدی بالقوه برای امنیت آمریکاست.

در مجموع این که مساله هسته ای ایران در کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت روزهای بارانی و حتی توفانی در پیش خواهد داشت. البته بعید است که نزاع هسته ای از کنترل خارج شود اما به همان اندازه هم بعید است که به آرامی حل و فصل شود. به همین دلیل جامعه جهانی هم باید آماده دریافت خبرهای خوش در این باره باشد و هم خود را برای مقابله با اخبار بد آماده کند.

منبع: چاینا یو اس فوکوس/ تحریریه دیپلماسی ایرانی/ 30