نگاه روس‌ها به توسعه‌طلبی صنعتی چین

این تفاهم نامه همکاری که واکنش های شدیدی را به دنبال داشته است، توسط وزارت توسعه خاور دور روسیه در اوایل ماه آوریل منتشر شد و در آن انتقال شرکت های چینی به روسیه مورد تأکید قرار گرفته است. از زمان انتشار این بیانیه، در رسانه های روسیه، بحث و بررسی های مختلفی درباره استفاده از توانمندی های شرکت های چینی، انجام شده است، برخی به رویه های تولیدی غیرایمن چین و امکان تصرف بازار روسیه توسط شرکت های این کشور اشاره کرده اند.

در روسیه اغلب به منظور هشدار دادن به مسکو درباره برقراری روابط صنعتی با چین، به سیاست های توسعه طلبی پکن در منطقه خاور دور روسیه اشاره می شود؛ امّا این درحالی است که این کارشناسان اطلاعاتی درباره موافقت نامه امضا شده میان پکن-مسکو ندارند.

بیانیه منتشر شده در ماه آوریل، نقطه اوج مشاوره های بسیار متداول میان مقامات روسیه و چین در پکن بود که در قالب یک تفاهم نامه برای همکاری در خاور دور روسیه مطرح شد. این تفاهم نامه در جریان سفر دیمتری مدودف در ماه دسامبر سال گذشته میلادی به چین به دست آمد که در آن انتقال تأسیسات تولیدی چین به روسیه به عنوان یکی از چهار فرصت همکاری های متقابل پکن-مسکو مورد تأکید قرار گرفت.
 
در حالیکه، اجباری برای علنی کردن پروژه های قطعی دولتی در روسیه وجود ندارد، معمولاً مقامات این کار را با مقاصد تبلیغاتی انجام می دهند. در حال حاضر، دقیقاً این اتفاق افتاده است و وزارت توسعه خاور دور با هدف جلب توجه دیگر کشورها، پروژه همکاری با چین را علنی کرده است، امّا؛ ظاهراً مقامات نمی دانستند که این تفاهم نامه واکنش های منفی را در جامعه به دنبال خواهد داشت.

چین عمدتاً با هدف دستیابی به منابع ارزان تر (اغلب کارگر ارزان مورد نظر است)، بازارهای در حال رشد و مقررات زیست محیطی کمتر، به انتقال شرکت ها به خارج از این کشور، اقدام می کند. در همین ارتباط، بر اساس یکی از اسناد شورای دولتی چین که به تشریح اولویت ها برای همکاری بین المللی این کشور در 12 عرصه صنعتی پرداخته است، انتقال صنایع معینی به خارج از کشور برای به دست آوردن بازارهای کم هزینه و جذب مشتریان جدید، در دستور کار قرار گرفته است.
در این سند بر لزوم پایان دادن به تولید بیش از حد تمرکز شده و اقدامات مربوط به افزایش حفاظت از محیط زیست، تشریح شده است. تولید بیش از حد، یکی از عوامل مهمی است که به انتقال شرکت های چینی به خارج از این کشور منجر شده است. تولید سیمان، فولاد، مواد شیمیایی، کاغذ و دیگر تولیدات چین بیشتر از نیاز داخلی این کشور است. در همین ارتباط می توان به میزان تولید سیمان چین، طی سال های 2011 تا 2012 اشاره کرد که بیشتر از کل تولید ایالات متحده در قرن بیستم بوده است.

پکن، به انتقال برخی از صنایع به خارج از کشور، از جمله صنایعی که سودآوری اندکی دارند و تکنولوژی زیادی در آنها به کار نرفته است (مانند صنایع مربوط به ساخت ابزار و وسایل) یا صنایعی که قادر به تسخیر بازارهای با تولید انبوه هستند (مانند صنعت خودر)، تمایل دارد. از سوی دیگر، عدم صدور آن دسته از تجهیزات چینی که تکنولوژی بالایی در آنها به کار رفته است و راه اندازی نکردن مراکز خدمات و تأسیسات مرتبط با آنها، در دستور کار پکن قرار دارد.

همین منطق و استدلال در مورد ابتکار چین برای انتقال برخی کارخانجات به قزاقستان که تنها پروژه ای است که در این زمینه پس از فروپاشی شوروی رخ داده است، صحت دارد. در این موافقت نامه، انتقال کارخانجات مربوط به نساجی، سیمان، شیشه سازی، فلزات و صنایع مربوط به کشاورزی، سوخت هسته ای و انرژی های تجدیدپذیر به قزاقستان موافقت کردند. در این پروژه ابتکاری، چین و قزاقستان درباره آغاز یک برنامه 24 میلیارد دلاری در دسامبر سال 2014 میلادی، با یکدیگر توافق کردند.

اقدامات چین در زمینه انتقال صنایع به آفریقا نیز منطق اقتصادی این کشور را بیش از پیش مشخص می کند. همان انگیزه هایی که به سرمایه گذاری چین در آفریقا منجر شده است، در تمایل دومین اقتصاد بزرگ جهان برای سرمایه گذاری در منطقه خاور دور روسیه موثر بوده است.

بر اساس آمارهای منتشره توسط چین، تا پایان سال 2014 میلادی بیش از 3 هزار شرکت با بودجه چین در قاره آفریقا تأسیس شد، همچنین 20 منطقه ویژه اقتصادی و سرمایه گذاری در این قاره، صدها مورد از تأسیسات صنعتی چین را در خود جای داده اند.

اگرچه مطمناً، چین قبلاً پروژه انتقال تأسیسات را به سایر مناطق انجام داده است و منطقه شرق دور روسیه اولین مورد نیست؛ امّا اینکه واقعاً چین قصد دارد که تأسیسات صنعتی خود را به منطقه خاور دور روسیه منتقل کند، مشخص نیست. انتقاد کارشناسان و سیاستمداران در روسیه در شرایطی مطرح شده است که داده های موجود نشان می دهد که چین برای سرمایه گذاری درمنطقه خاور دور روسیه تمایل چندانی ندارد. در همین ارتباط، اطلاعات منتشره توسط مرکز آمار روسیه (Rosstat)، در سال 2013 میلادی نشان داد که چین در میان 7 سرمایه گذار اول این منطقه قرار ندارد.

در پاسخ به این سوال که چرا چین تمایلی به سرمایه گذاری در منطقه مورد بحث ندارد، باید گفت که اولین و مهمترین دلیل این است که بازار منطقه خاور دور روسیه خیلی کوچک است. به طوریکه، کمتر از 6.2 میلیون نفر در این منطقه زندگی می کنند و جمعیت آن به دلیل مهاجرت در حال کاهش است. همچنین، مسافت زیاد میان منطقه خاور دور روسیه با بخش اروپایی این کشور به این معناست که راه اندازی صنایع در این منطقه به دلیل هزینه های بالای حمل و نقل، بیهوده است. منطقه خاور دور روسیه با قاره آفریقا به لحاظ برخورداری از نیروی کار ارزان و فراوانی نیروی کار قابل مقایسه نیست. در منطقه شرق دور روسیه، تنها 3.4 میلیون نیروی کار وجود دارد و نرخ بیکاری نیز در این منطقه تنها 5.4 درصد است و این شرایط به این معناست که در این منطقه دسترسی به نیروی کار فراوان و ارزان، شدنی نیست.

متوسط حقوق ماهیانه در Primorsky Krai که پرجمعیت ترین استان در منطقه خاور دور روسیه محسوب می شود، پس از کاهش ارزش روبل در سال 2014 میلادی، کاهش یافت و تقریباً به میزان متوسط حقوق ماهیانه کارگران در استان  Heilongjiang چین رسید. این موضوع نشان می دهد که در منطقه خاور دور روسیه، کارگر ارزان نیز در دسترس نیست.

مهم اینکه؛ نرخ بیکاری در منطقه شمال شرق چین که قرار است شرکت ها از این محل به منطقه شرق دور روسیه منتقل شود، پایین است و این منطقه نقش مهمی در اعتصابات کارگری چین داشته است. مقامات این منطقه نگران هستند که بر اثر اجرایی شدن طرح انتقال شرکت ها از این منطقه به روسیه، فرصت های شغلی در این منطقه از بین برود و در نتیجه ناآرامی هایی در شمال شرق چین ایجاد شود.

از سویی دیگر، این امکان وجود دارد که مسائل مالی و تأمین اعتبار، یکی از مقاصد سرمایه گذاران چینی در پروژه انتقال کارخانجات از چین به روسیه باشد. تا همین اواخر، موضوع دریافت وام از بانک توسعه چین یا بانک صادرات و واردات این کشور، به بهانه انتقال کارخانجات از چین به روسیه مطرح بود. امّا این دو بانک اکنون بخشی از کمپین ضد فساد پکن به شمار می روند که در جهت بهره وری بیشتر بانک ها و مقابله با مفاسد اقتصادی تلاش می کند، به این ترتیب احتمال دریافت این گونه وام ها کمتر شده است.

به نظر می رسد، اگر کشورها با احتیاط با توسعه طلبی اقتصادی چین برخورد کنند، دلیلی برای ترس و نگرانی وجود ندارد. گفتنی است؛ اگر طی چند سال آینده، تعداد اندکی از شرکت های چینی به منطقه خاور دور روسیه منتقل شوند، این موضوع یک موفقیت برای مسکو به شمار می رود. امّا؛ با توجه به انتقادات موجود به این موضوع، به نظر می رسد، مانند تفاهم نامه همکاری که بین منطقه خاور دور روسیه و شمال شرق چین توسط دیمیتری مدودف و هو جیتائو در سال 2009 امضا شد، تفاهم نامه فعلی که وزارت خاور دور روسیه آن را منعقد کرده است نیز با موفقیت اجرا نشود.
 
در پایان باید تصریح کرد که اظهارات ضدچینی در روسیه در نهایت، به ضرر توسعه منطقه خاور دور این کشور است و  این جنجال آفرینی ها موجب هراس سرمایه گذاران می شود و اصلاحات ساختاری، که با هدف بهبود وضعیت سرمایه گذاری در این کشور انجام می شود را با مشکل مواجه می کند.

نویسندگان:
الکساندر گابیف، عضو ارشد و دبیر بخش روسیه برنامه آسیا و اقیانوس آرام در مرکز کارنگی مسکو
ویتا اسپیواک، هماهنگ کننده روسیه در برنامه آسیا و اقیانوس آرام در مرکز کارنگی مسکو

برگردان: شهربانو جمعه پور، کارشناس ارشد روابط بین الملل از دانشگاه شهید بهشتی و عضو تحریریه دیدبان روسیه؛

منبع: کارنگی