حضور روس‌ها در سوریه چه تأثیری بر ایران خواهد داشت؟

به گزارش «تابناک»، دکتر کیهان برزگر، رئیس مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه در نشستی که به تازگی به صورت مشترک میان این مرکز و انجمن علوم سیاسی ایران برگزار شد، به بررسی آثار ژئوپلیتیک حضور روسیه در سوریه، به ویژه تأثیرات آن برای ایران پرداخت.

دکتر برزگر، مشخص شدن موضوع فوق را منوط به پاسخگویی به مجموعه ای از سؤالات می داند؛ از جمله اینکه اهداف و انگیزه های روسیه از حضور نظامی در سوریه چیست؟ این حضور نظامی چه تأثیراتی بر معادلات سیاسی ـ  امنیتی منطقه و دنیا خواهد داشت؟ و این مسأله چه تأثیری بر منافع و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران دارد؟ 

وی در پاسخ به این پرسش ها چنین بیان می کند:

می توان با یک متدلوژی و رویکرد خوش بینانه و بدبینانه به پرسش های فوق پاسخ داد. اول، در مورد انگیزه ها و اهداف روسیه، دو دیدگاه بدبینانه و خوش بینانه وجود دارد. دیدگاه بدبینانه اساساً اهداف روسیه را مبتنی بر یک نگاه تهاجمی در نظر می گیرد. در اینجا سه موضوع حائز اهمیت می شود؛

1. رویکرد جغرافیا محور و منافع ژئوپلیتیک است و اینکه روسیه به هر حال، برای حفظ موقعیت خود در دریای مدیترانه ـ که راه ورود به بنادر روسیه در دریای سیاه و جایگاه بندر طرطوس در سوریه از لحاظ سوخت گیری مجدد، تعمیر، لجستیک و همچنین حفظ پایگاه هوایی لاذقیه است ـ وارد معادلات سوریه شده است.

 2. افزایش موقعیت جهانی روسیه است که معتقد است روسیه واقعاً به دنبال افزایش قدرت جهانی خود است و می خواهد توازن قدرت را با غرب و به خصوص آمریکا در موضوعات دیگری مثل بحران اوکراین حفظ کند.

3. بحث شخصیت خود آقای پوتین است که به یک میراث تاریخی برمی گردد و اینکه وی به دنبال یک امپراتوری جهانی است. این مباحث، بحث های بدبینانه و تهاجمی نسبت به حضور روسیه در سوریه هستند. واقعاً هیچ کس در دنیا و ایران خواهان دیدن روسیه در این موقعیت نیست.

اما دیدگاه مقابلی هم وجود دارد که به آن دیدگاه تدافعی یا خوش بینانه می گویند. یعنی برعکس دیدگاه اول، اعتقاد اصلی این است که واقعاً روسیه به خاطر حفظ منافع و امنیت ملی خود در سوریه دخالت کرده است. در اینجا هم سه موضوع مهم می شوند: 1. دخالت روسیه برای مبارزه با تروریسمی است که می تواند به روسیه هم منتقل شود. یعنی روسیه به جای اینکه با تروریست های چچنی، قفقازی یا اهل آسیای مرکزی در سوریه به جای خاک روسیه می جنگد. منطق این بحث قابل قبول است. 2. روسیه واقعاً می خواهد مبارزه با تروریسم را به عنوان یک مسأله جهانی برای جامعه بین المللی باز بکند. این بحث هم پیشگیری از تهدیدات منطقه ای را مطرح می کند که به امنیت جهانی آسیب می زند. 3. اینکه روسیه به طور طبیعی از متحدان خود یعنی سوریه و حتی در مرحله نزدیک تر ایران دفاع می کند. شاید بر سر این نکته هنوز در داخل خوب بحث نکردیم که روسیه نگران ایران و عراق هم هست. 

به هر حال، فهم دقیق اینکه نگاه روسیه بیشتر تدافعی یا تهاجمی است از لحاظ سیاستگذاری بسیار مهم است. اگر به نگاه تهاجمی قائل باشیم، طبیعتاً حضور نظامی روسیه در سوریه زیاد قابل قبول نیست. اما اگر نگاه تدافعی به آن بدهیم، بحث حضور مشروعیت بیشتری برایمان می یابد. 
  
اما در مورد تأثیرات حضور روسیه در معادلات سیاسی-امنیتی منطقه و جهان هم می توان با  متدلولوژی نگاه بدبینانه و خوش بینانه بحث را مطرح کرد که این خود از سه لحاظ مهم می شود. 1. اینکه حضور روسیه خود موجب گسترش تروریسم و افراط گرایی در سوریه می شود. این بیشتر یک دیدگاه غربی است که معتقد است در اثر حضور نظامی روسیه قدرت مخالفان میانه رو تضعیف می شود و بطور اجتناب ناپذیر اعضای آن به سمت افراطیون تکفیری مثل داعش می روند و جذب آنها می شوند. 2. اینکه با حضور روسیه شکاف های منطقه ای میان عربستان، ترکیه و ایران بیشتر می شود. به هر حال این حضور کفه ترازو را به سمت ایران و به ضرر عربستان و ترکیه سنگین تر می کند و آنها را به واکنش بیشتر هدایت می کند. 3. رقابت های جنگ سرد گونه در جهان گسترش می یابد. هم اکنون این رقابت ها بین روسیه و آمریکا و اروپا در جریان است. این نگاه در مجموع معتقد است که تأثیرات حضور روسیه برای معادلات سیاسی-امنیتی منطقه خوب نخواهد بود. 

اما در مقابل این دیدگاه بدبینانه، یک دیدگاه خوش بینانه هم وجود دارد که خود در سه زمینه اهمیت می یابد. 1. حضور روسیه باعث تسریع راه حل سیاسی در سطح معادلات منطقه ای و بین المللی می شود. همین الان، وزیر امور خارجه آمریکا جان کری معتقد است که شاید این حضور یک فرصت باشد فضای سیاسی جدیدی را ایجاد می کند. 2. با تقویت دولت سوریه مانع از تجزیه این کشور می شود. 3.  چند جانبه گرایی را تقویت می کند؛ یعنی منجر به حضور همه بازیگران در سطح منطقه ای و فرامنطقه ای، به خصوص ایران، در مذاکرات صلح می شود.  

اما تأثیرات حضور روسیه بر منافع و امنیت ملی ایران را هم می توان با این متودلوژی نگاه بدبینانه و خوش بینانه بحث کرد. از زاویه بدبینانه سه موضوع حائز اهمیت می شوند. 1. اینکه که روس ها به دنبال متعادل کردن نقش ایران در منطقه شامات هستند. البته این بیشتر یک تحلیل عربی است. 2. نگاه منفی تاریخی به نقش روس ها و اینکه آنها اهل معامله برای منافع خود هستند و اینکه اگر به نتیجه با آمریکا برسند منافع ایران را نادیده می گیرند. به عبارتی روسها شریک قابل اعتمادی در سطح بین المللی نیستند. 3. با حضور پررنگ روسها در سوریه، نقش سیاسی ایران در بحران سوریه تضعیف می شود و این در روند انتقال سیاسی سوریه در آینده به نفع ایران نخواهد بود. مثلا روسیه ممکن است در مورد نماندن بشار اسد در قدرت با آمریکا به توافق برسد. 

اما در مقابل هم یک نگاه خوش بینانه نسبت به آثار این حضور روسیه وجود دارد که 1. حضور روس ها موجب تقویت راه حل سیاسی می شود و این خواست اصلی ایران در روند بحران سوریه است. 2. به واسطه حضور روس ها، بحران سوریه در کنار ابعاد منطقه ای و داخلی، بعد بین المللی هم پیدا می کند و این به نفع جمهوری اسلامی ایران که اولویت را مبارزه با تروریسم در منطقه می دهد. نقش ایران در کنفرانس وین از این لحاظ برجسته تر می شود و روس ها خواهان حضور پررگ ایران در این مذاکرات هستند. 3. ارزش مشارکت با ایران در نزد غربی ها افزایش می یابد. چون غربی ها نگران نقش منطقه ای روسیه شده و به ایران بیشتر نزدیک می شوند. در اینجا نقش مستقل ایران جذابیت بیشتری برای غربی ها می یابد. 

نکته آخر اینکه روابط سیاست و قدرت بین ایران و روسیه با بروز بحران های منطقه ای و سوریه در حال تغییر است. فراتر از نگاه منفعل تاریخی به نقش و جایگاه یکدیگر، اکنون ماهیت روابط بیشتر مبتنی بر برابری سیاسی و با تکیه بر حفظ منافع مشترک ژئوپلتیک و استراتژیک بین دو کشور شده است. این خود به نفع ایران در عرصه سیاست منطقه ای و جهانی است.