توافق ایران؛ سرمشقی برای روسیه

14 جولای 2015 ایران و شش قدرت بین المللی و شرکای آنها در مذاکرات توافق کردند که «برنامه جامع اقدام مشترک» به نگرانی های کشورهای غربی نسبت به اهداف برنامه هسته ای ایران، پایان دهد. امضای این سند نشانگر پایان یک دوره 36 ساله تحریم های غرب علیه ایران است. پس از تصویب برنامه اقدام توسط تمام اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد، بیشتر تحریم های موجود علیه ایران برداشته می شود.

شش قدرت متشکل از پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل و آلمان، از پیش از انقلاب اسلامی سال 1979 تأمین کننده تکنولوژی در برنامه هسته ای ایران بوده اند. این گروه همچنین به عنوان سه کشور اروپایی بعلاوه سه (+3) شناخته می شود، چرا که از سه قدرت اروپایی و سه قدرت غیراروپایی تشکیل شده است.

امضای طرح اقدام به معنای لغو سریع تحریم های غرب علیه ایران نیست. برخی از تحریم های آمریکا به طور مستقیم در قانون ایالات متحده وارد شده و نمی تواند بدون تصویب کنگره لغو شود. در ارتباط با انقضای اعتبار بسیاری از این تحریم ها، به طور خودکار اعتبارشان را در تاریخ 31 دسامبر 2016 از دست  می دهند، البته اگر کنگره تصمیم به تمدید آنها نگیرد؛ به نظر می آید باراک اوباما منتظر پایان مدت این تحریم ها باشد.

رئیس جمهور آمریکا همچنین حق صرف نظر، فسخ و یا افزودن استثنائاتی را در ارتباط  با اکثر تحریم های ایالات متحده آمریکا علیه ایران دارد. البته، رئیس جمهور بعدی ایالات متحده قادر به تمدید اعتبار تحریم ها خواهد بود، اما در فرهنگ سیاسی آمریکا موارد تجدیدنظر بر چنین تصمیمات رئیس جمهور بسیار نادر است. برای جلوگیری از تنش جدید بین ایالات متحده آمریکا و ایران، رئیس جمهور بعدی به احتمال زیاد تصمیم باراک اوباما را در خصوص این مسئله مورد بررسی مجدد قرار نخواهد داد.

این یک گام رو به جلو برای مردم ایران و جامعه بین المللی است. پوتین از امضای این توافق، که در روند مذاکرات مربوط به آن روسیه سهم قابل توجهی داشته است استقبال کرد. افزایش حجم  تولید نفت در ایران در نتیجه لغو تحریم ها می تواند به کاهش بیشتر قیمت نفت و افزایش فشار در سیستم مالی روسیه منجر شود، امابسیاری از تحلیلگران بر این باورند که در کل روسیه از لغو تحریم ها علیه ایران بهره مند شود (مزایایی دریافت خواهد کرد).

هنوز پاسی از تجربه شادمانی به بهانه امضای طرح اقدام نگذشته است: برخی از تحلیلگران غربی بر این باورند که حمایت روسیه از توافق های بین المللی برای رفع تحریم ها علیه ایران - بخشی از طرح روسی-ایرانی در گسترش سلاح های هسته ای و سرکوب دموکراسی در خاورمیانه است. البته، مسلم است مخالف (دشمن) سرسخت توافق یعنی دولت اسرائیل باقیمانده است: یکی از وزرای کابینه اسرائیل 14 جولای را «یکی از تاریک ترین روزهای تاریخ جهان» نامید. با این حال، در مجموع، این خبر در رسانه های جهان بسیار مثبت تلقی شد.


رئیس جمهور اوباما، که مدت ریاست جمهوری اش  در ژانویه 2017 به سر می آید، در تلاش برای یک  موفقیت در سیاست خارجی بود تا (آنگونه که در  واشنگتن می گویند) «جایی در  تاریخ برای خود فراهم آورد». وی در سال 2015، برای حل و فصل درگیری های دراز مدت با کوبا و ایران، که تحریم های ایالات متحده علیه آنها چندین دهه برقرار بود، دست به اقدامی قاطع زد. این اقدامات برای بسیاری غیرمنتظره و شگفت آفرین بود.   

من خودم کمتر از یک سال پیش برای شورای امور بین الملل روسیه نوشتم که  «رژیم تحریم های ایالات متحده آمریکا علیه ایران و کوبا موید آن است که لغو تحریم های اعمال شده از سوی ایالات متحده تقریباً غیرممکن است.» با این حال، معلوم شد که هم کوبا و هم  ایران به سوی نزدیکی با ایالات متحده پیش می روند (و یا حتی به دنبال ایجاد روابط دوستانه هستند). این یک تغییر واقعی است و نه فقط در  کلمات.

با این حال، منطق اصلی نظریه من درست است. من در سال 2014، اشاره کردم که تحریم های ایالات متحده آمریکا علیه روسیه بسیار خطرناک است، چرا که فقدان نسبی منافع اقتصادی ایالات متحده در روسیه بدان معناست که در ایالات متحده لابی داخلی که خواستار لغو تحریم ها باشد وجود نخواهد  داشت. بنابراین من نوشتم که در جنگ تحریمی با روسیه «آغاز آن آسان تر است تا پایان آن».

در حال حاضر، جنگ تحریمی ایالات متحده آمریکا با کوبا و ایران نزدیک به پایان است (این خصومت ها به ترتیب 55 و 36 سال به طول انجامید). به نظر می رسد رژیم تحریم نزدیک به پایان است، زیرا نسل دوم مهاجران کوبایی آمریکایی قصد دارند خدمات عمده نفتی آمریکا را در کوبا سرمایه گذاری نمایند، درعین حال تولیدکنندگان هواپیما خواهان فروش محصولات خود به ایران هستند. انتظار می رود که پروژه ها در هر دو زمینه سود قابل توجهی برای شرکت های آمریکایی در پی داشته باشد.

به احتمال زیاد، به خصوص جنبه مالی عامل تعیین کننده ای در حل و فصل هر دو  مشکل تحریمی بوده است. اوباما در اواخر دوره ریاست جمهوری خود، از اراده سیاسی کافی برای استفاده از آن برخوردار بوده است. با وجود این، بدون دورنمای سودآوری کلان و غیرقابل پیش بینی برای شرکت های ایالات متحده، به نظر می رسد هیچ یک از توافقات حاصل نمی شد. پس بخصوص مسائل  مالی هم  منجر به اعمال تحریم ها شده اند.

همه به یاد ندارند، اما از ابتدا، اجرای تحریم های آمریکا علیه کوبا به دلیل وضعیت حقوق بشر و یا اتهامات کاذب به همدستی با تروریسم نبود. ایالات متحده آمریکادر سال 1960 در پاسخ به ملی شدن مزار ع شکر و  سپس پالایشگاه ها و بانک هایی که متعلق به کمپانی های آمریکایی بودند تحریم هایی را علیه کوبا تحمیل کرده است.

به طور مشابه، تحریم های آمریکا علیه ایران به دلیل تهدید تکثیر و اشاعه سلاح هسته ای اعمال نشده است. تحریم های آمریکا علیه ایران در سال 1979 در پاسخ به حمله دانشجویان ایرانی به سفارت ایالات متحده  آمریکا در ایران و اسارت گروگان های آمریکایی بوده است. در سال 1981، 52 گروگان پس از گذراندن 444 روز در اسارت آزاد شدند. تحریم تلافی جویانه به مدت 36 سال به طول انجامید (و تا کنون لغو نشده است).

پس از اجرای اولین تحریم ها علیه کوبا و ایران تحریم های گسترده و یا  اضافی جدیدی برقرار شدند که اسماً برای مجازات رژیم های حقوقی ناقض حقوق بشر یا همدستی با تروریسم اعمال می گردیدند.با این حال، برخی کشورها که در آنها وضعیت حقوق بشر به مراتب بدتر است، از متحدان وفادار به ایالات متحده هستند و حتی کمک قابل توجهی از آنها دریافت می کنند. اما شواهدی دال بر اینکه کوبا و یا ایران از تروریست ها حمایت می کنند بسیار کم است و یا اصلاً وجود ندارد.


مقایسه تحریم ها علیه کوبا و ایران با تحریم های آمریکا علیه چین پس از وقایع میدان تیان آنمن در سال 1989 مفید است. بسیاری از این تحریم ها دو سال  هم به طول نیانجامید. حوالی 2014، تجارت سالانه بین ایالات متحده و چین بیش از 590 میلیارد دلار آمریکا بود، در حالیکه، رژیم چین رژیم سرکوبگری است.

در مقایسه مبادله تجاری ایالات متحده با روسیه در سال 2014 به کمتر از 35 میلیارد دلار آمریکا رسید، در حالی که در سال 2011 به نقطه اوج رسیده بود، یعنی زمانی که حجم معاملات تجاری بین دو کشور بالغ بر 43 میلیارد دلار آمریکا بود. تحریم های غرب (علیه روسیه) در  مارس 2014 در پاسخ به الحاق کریمه به اجرا درآمد. از آن زمان،کاهش حجم معاملات تجاری متقابل 25 درصد در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته است. چشم انداز لغو تحریم های آمریکا علیه روسیه به نظر چندان امیدوار کننده نیست.

توافق تاریخی

تقریبا تمام نشریات در مقالات خبری خود توافق برنامه هسته ای ایران را  «تاریخی» نامیدند. که بدون تردید همینطور است، چرا که برای رسیدن به آن بیش از ده سال زمان  صرف شد. از نظر سطح اهمیت آن را می توان با توافق صورت گرفته به منظور عادی سازی روابط آمریکا با کوبا مقایسه کرد. هنگامی که اختلافات بین المللی با کمک دیپلماسی و نه از طریق بمب، حل و فصل می شوند نمی توان خرسند و شادمان نبود.  همینطور در صورتی که حتی یک کشور از سلاح های هسته ای امتناع کند، جهان امن تر هم می شود.

در  عین حال  توافق با ایران سابقه منفی بوجود آورده است: معلوم  شد که دول قدرتمند می توانند دولت های ضعیف تر را با هدف واداشتن آن ها برای سازش در مسائل مهم سیاسی ارعاب نمایند. ایران سلاح هسته ای ندارد. در حالیکه در همسایگی آن هند، اسرائیل و پاکستان از آن برخوردارند. اما نمایندگان ایران پشت میز مذاکره می نشینند، که از طریق آن ناگزیر به دادن امتیازاتی می شوند تا مجدداً این فرصت را بدست آورند که در  عرصه جهانی به یک بازیگر برخوردار از حقوق کامل تبدیل شوند. هند، اسرائیل و پاکستان هم سلا ح های هسته ای را توسعه دهند و بدون مجازات بمانند.

این اصل که «هر که قوی تر است، حق با اوست» بنیانی خطرناک و  غیراخلاقی برای روابط بین الملل است. ایالات متحده آمریکا تنها کشوری نیست که غیرعلنی آن را به کار می گیرد. چین، روسیه و بسیاری از  دیگر  کشورها هم از موارد استعمال آن فروگذاری نمی کنند. با این حال، موثرترین قدرت در جهان، ایالات متحده مسئولیت خاصی برای خودداری از اقدامات مشابه برعهده دارد. علاوه بر این، اقدامات ایالات متحده از  چنان اهمیتی برخوردارند که به علت  آن در دهه های آتی (اگر نه در سده های آینده) این کشور به احتمال زیاد به عنوان یک هژمون جهانی باقی خواهد ماند که تدوینگر اصول و هنجارهایی است که دیگر کشورها از آنها تبعیت خواهند کرد.

تنها می توان در این باره حدس زد که چه اصول و قواعدی در همکاری های بین المللی خاورمیانه تشکیل خواهند شد. امید است ایرانی ها بتوانند از رفاه و آزادی تازه به دست آمده بهره برداری نمایند. اما ممکن است آنها برای چنین چیزی آنقدرها زمان زیادی نداشته باشند. امروز در ایران جنگ نیست؛ با این وجود، جنگ در کشورهای همسایه یعنی سوریه، عراق و یمن جریان دارد و ایران به نحوی در آنها درگیر است. پاکستان و افغانستان همسایگان شرقی ایران نیز همواره ناآرامند.
 
در حال حاضر در مورد تحریم ها تمام توجهات به جانب روسیه جلب می شود. پس از شانزده ماه از رویارویی تحریمی غرب، روسیه قطعاَ در وضعیت بسیار بهتری از ایران قرار دارد. اما شانزده ماه، در یک چشم به هم زدن می تواند به 16 سال و یا 32 و یا حتی 64سال تبدیل شود. آیا تحریم ها علیه روسیه (یا تحریم های متقابل روسیه) تشدید خواهند شد، آنگونه که در مورد چین پس از وقایع تیان آنمن روی داد؟ و یا به یک جنگ دراز مدت تحریم که برای فرسایش دشمن طراحی شده تبدیل خواهند شد؟

در  اجرای تحریم طولانی مدت غرب علیه روسیه منطق کمی وجود دارد. روسیه همانند مانند کوبا و ایران بدترین کشور جهان نیست. در روسیه دموکراسی بسیار بیشتر از چین است و آزادی بسیار بیشتری نسبت به عربستان سعودی در آن وجود دارد. در حقیقت، روسیه بسیار آزادتر و دموکراتیک تر از کوبا و ایران است؛ روسیه کشوری نیست که امنیت بین المللی را تهدید نماید.

با این حال، به لحاظ  اقتصادی، روسیه به اندازه کافی در  زنجیره ارزش جهانی ایجاد ارزش افزوده، یکپارچه و همگرا نشده است و درست به مانند ایران تا حد زیادی وابسته به صادرات انرژی است. یکی از جنبه های میراث شوروی این بود که خوشه های صنعتی روسیه در قلمرو کشور و در حدود کشورهای مستقل مشترک المنافع متمرکز شده است. تنها تعداد کمی از بازیگران خارجی حقیقتاً به ارائه جابجایی بلامانع کالا و خدمات در سراسر مرزهای روسیه علاقمند هستند.

مسلم است که اروپا وابسته به منابع انرژی روسیه است. با این حال، چنین وابستگی اقتصادی بین الدولی، براساس ماهیت خود متفاوت از زنجیره دقیق تدارکاتی است که پیوند دهنده کشورهای اروپای مرکزی و شمال شرقی آسیاست. با وجود تحریک های بین الدولی گسترده درشمال شرقی آسیا صلح تاحد زیادی، به یمن آنکه فعالیت اقتصادی در  هر یک از کشورها به شدت وابسته به همگرایی نزدیک دولت هاست، حفظ  شده است. 
 
این تصور که اجرای تحریم ها علیه روسیه ممکن است به مانند سناریوی ایران درآید، نگران کننده است. حد فاصل تحریم ها مجازات روسیه برای الحاق کریمه بود، اما ممکن است به دلیل نقض حقوق بشر گسترش داده شوند و سپس به دلایل دیگر هم توسعه یابند؛ فعلاً روز خوب مان است (چرا که نه)، روسیه را به گسترش سلاح های هسته ای و یا تأمین مالی تروریسم متهم نکرده اند.

البته، روسیه ایران نیست. جمعیت آن دو برابر ایران است و اقتصاد آن بیش از چهار برابر ایران. قابلیت های نظامی روسیه نیز بسیار بزرگتر است. علاوه بر این، روسیه عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز می باشد و دست کم در آینده نزدیک به ایفای نقش حیاتی در تضمین امنیت انرژی اتحادیه اروپا ادامه خواهد داد. تحریم های غرب می تواند همان نتایجی را  که برای ایران در  پی داشته، برای روسیه نداشته باشد. اما روسیه باید برای چنین سناریویی، حداقل در بدترین حالت ممکن آن آماده باشد.
 
تأکید  می کنم این اصل که «هر که قوی تر است، صاحب حق است» برای روابط بین الملل خطرناک و غیر اخلاقی است. بسیاری در اوکراین، اتحادیه اروپا و ایالات متحده می توانند ادعا کنند که با الحاق کریمه، روسیه خود از این اصل استفاده کرده است. با این حال، حکمتی عامیانه (ضرب المثل) می گوید: شر با شر اصلاح نمی شود. مسیر حل و فصل بحران اوکراین هنوز روشن نیست، اما بدیهی است جنگ تازه ای از تحریم ها،انتخابی اشتباه است.
نویسنده: سالواتوره بابونس، دانشیار جامعه شناسی و سیاست اجتماعی دانشگاه سیدنی و کارشناس شورای امور بین الملل روسیه ؛
برگردان: رقیه کرامتی نیا،  کارشناس ارشد  مطالعات  روسیه از  دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران؛
منبع: شورای امور بین الملل روسیه (ریاک)