ایران و آمریکا علیه داعش؟!

نویسنده: محسن میلانی*

دیپلماسی ایرانی: در روند کنونی روابط پویای آمریکا و ایران، مواردی هستند که در تداخل با یکدیگر رخ می دهند. از جمله این مسائل می توان به سیاست های کنونی دو کشور در خاورمیانه، تاثیرات تحولات اخیر همچون حمله در عراق و جنگ داخلی سوریه و مذاکرات هسته ای اشاره کرد. امروز آمریکا و ایران دشمنان راهبردی هستند، همانطوری که از زمان انقلاب اسلامی در سال 1979 بوده اند. مبنای سیاست خارجی ایران بازداری آمریکا و اسرائیل است. ظهور داعش فرصتی را برای تغییر این شرایط فراهم آورده است. اکنون این احتمال وجود دارد که ایران و آمریکا روابط راهبردی خصمانه را رها کنند و به جای دشمنان راهبردی به رقبای راهبردی تبدیل شوند. آنها حتی می توانند مکانیزم های نهادی را برای همکاری در برخی زمینه ها و رقابت در دیگر زمینه ها، ایجاد کنند.

یکی از عوامل اصلی بی ثباتی های کنونی، «جنگ سرد» میان ایران و عربستان سعودی بر سر سلطه در منطقه است. پس از جنگ ایران و عراق، در دولت های رفسنجانی و اصلاحات روابط میان ایران و عربستان سعودی حسنه شد. با این حال، بیشتر روابط دوجانبه ستیزه جویانه بود.

عربستان سعودی در دوران جنگ ایران و عراق، صدام حسین را تامین مالی کرد و سیاست نفتی کنونی سعودی ها نیز با هدف تحت تاثیر قرار دادن ایران طراحی شده است. ایران نیز برای تاثیر گذاشتن بر سلطنت سعودی سیاست های گوناگونی را دنبال کرده است. در زمینه مذهبی نیز هر دو کشور مدعی هستند دیدگاه های متفاوتی از اسلام ارائه می کنند؛ در مورد عربستان سعودی این دیدگاه وهابیت و در مورد ایران، شیعه است. دو کشور مدت زمانی است که در جنگ های نیابتی درگیر شده اند و به ویژه عربستان سعودی از «هلال شیعه» بیم دارد که از هرات در غرب افغانستان به سوریه به لبنان و به یمن کشیده شده است.

در سال 2003، شرایط منطقه ای به نفع ایران تغییر کرد. در آن زمان عراق تنها تهدید بزرگ برای ایران بود و دولت های سنی از آن برای متوقف کردن به اصطلاح توسعه طلبی ایران استفاده می کردند. سقوط دولت عراق یک پیروزی راهبردی برای ایران بود و جایگزین شدن دولت صدام با دولتی که روابطی دوستانه با تهران داشت، یک شکست بزرگ برای عربستان سعودی محسوب می شد.

ریشه های داعش دقیقا به حمله سال 2003 و اتفاقات منطقه ای در آن دوران باز می گردد. ابو مصعب الزرقاوی یکی از سرکرده های القاعده در عراق بود که نقشی کلیدی در پیشبرد راهبرد ضد شیعه ایفا کرد. وی باور داشت با مطرح کردن مسئله فرقه ای علیه شیعه، سنی ها بیدار خواهند شد و در جنگ علیه شیعه به وی خواهند پیوست. به همین دلیل بود که وی به آرامگاه های مقدس شیعیان حمله کرد؛ وی می خواست شیعه را علیه سنی برانگیزاند.

جنگ داخلی سوریه فرصت جدیدی را برای توسعه قدرت در اختیار داعش قرار داد. برخی از سرکرده های داعش عملیات خود را به سوریه منتقل کردند و از همان جا عملیات خشونت آمیز را علیه دولت عراق و دولت اسد در سوریه به اجرا گذاشتند.

ایران در ابتدا در دهه 1980 و دوران حافظ اسد، با سوریه یک اتحاد سیاسی ایجاد کرد و این اتحاد به تدریج در دوران بشار اسد به اتحادی راهبردی تغییر شکل یافت. یکی از اهداف راهبردی اصلی ایران این بود که سوریه را به مسیری برای حمایت های خود از متحد دیگرش، حزب الله لبنان، تبدیل کند.

در سال 2011 و آغاز بهار عربی، ایران در عراق، سوریه و لبنان نفوذ بسیاری داشت. ایران در اصل از بهار عربی حمایت می کرد، در حالی که عربستان سعودی به شدت با آن مخالف بود؛ اما زمانی که ناآرامی ها به سوریه رسید، جای حامی و مخالف عوض شد. عربستان سعودی بر سر برکناری اسد سرسخت بود و این مسئله سبب شد گروه های بسیاری را از جمله جهادگرایان تامین مالی کند. از سوی دیگر، ایران حمایت خود را از سوریه در مبارزه علیه جهادگرایانی همچون داعش و جبهه النصره بیشتر کرد. این اقدام ایران سبب شد اسد دوام بیاورد، اما جهادگرایان نیز دوام آوردند.

در شرایط کنونی، آمریکا با انتخابی دوگانه مواجه است: «اگر ما برای جنگ با داعش به منطقه نیرو اعزام نکنیم، چه کسی این کار را می کند؟» این احتمال اندک است که کشورهای عرب همچون عربستان سعودی، دیگر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، مصر و اردن به تشکیل ارتش برای جنگ با گروهی که بیشتر آنها سنی هستند، تمایلی نشان بدهند. نیروهای امنیتی عراقی نیز به رغم این که توسط نیروهای آمریکایی آموزش دیده اند، اثبات کردند به تنهایی قابلیت مقابله با تهدید جهادگرایان را ندارند. ارتش ترکیه قدرتمند است، اما دولت این کشور به براندازی دولت اسد مصمم است و از این رو احتمال این که خود را در هر گونه عملیات نظامی علیه داعش درگیر کند، اندک است. از سوی دیگر، دولت شیعه در عراق نیز علاقه ای به دعوت از ارتش های سنی ندارد که بخواهند در امور داخلی این کشور مداخله کنند. نیروهای پیشمرگ کرد تمایل و نیروی انسانی لازم برای مبارزه با داعش را دارند؛ اما نمی توانند به تنهایی آنها را شکست دهند و از عراق بیرون کنند. ایران هم به مبارزه علیه داعش از طریق کمک به دولت عراق تمایل دارد و هم در این زمینه مصمم است. به علاوه، ایرانی ها نیروهای داوطلب مردمی عراقی را آموزش داده اند و این نیروها سابقه خوبی در مبارزه علیه داعش داشتند. اگر شش قدرت جهانی و ایران به توافق هسته ای برسند، این احتمال وجود دارد که روابط خصمانه میان ایران و آمریکا تغییر کند و دو کشور بتوانند در مقابله با داعش به یکدیگر ملحق شوند و به زمینه های منافع مشترک بپردازند.

* استاد علوم سیاسی دانشگاه فلوریدای جنوبی آمریکا

منبع: مرکز مطالعات بلفر / مترجم: طلا تسلیمی 

انتشار اولیه: سه شنبه 5 خرداد 1394 / انتشار مجدد: دوشنبه 11 خرداد 1394