داعش از افغانستان تا موصل

ماشاء الله شمس الواعظین درباره تحولات اخیر در عراق و تبارشناشینیروهای تکفیری با عنوان «داعش» یادداشتی را منتشر کرد.

نیروهای داعش روز سه شنبه 20 خردادماه همه ی جهانیان را با اشغال شهر موصل، سومین شهر بزرگ عراق غافلگیر کردند. تصرف این شهر با این حجم جغرافیایی و جمعیتی نشان داد که اوضاع عراق به شدت آسیب پذیر شده و نیروهای مسلح این کشور به دلایل گوناگون، هنوز قادر به کنترل مرزها و برقراری امنیت در سطح ملی نیستند. حدود 500 هزار تن از ساکنان موصل به سوی شهرهای شمالی عراق در اقلیم کردستان این کشور آواره شدند و شایعه ی گسترش دامنه ی عملیاتی داعش به گونه ای انفجاری همه ی سایت های خبری ما را دربر گرفت.

در این نوشته قصد دارم وضعیت داعش و چگونگی توانایی اش برای تصرف شهری با این حجم و نیروهای محلی و منطقه ای جانبدار این جریان را مورد بررسی قرار دهم:

1. تبارشناسی داعش: داعش نام اختصاری «دولت اسلامی عراق و شام (نام تاریخی سوریه) است. این نیرو به وسیله ی چند تن از اسلام گرایان تندرو در سال 2004 میلادی به وسیله ی ابومصعب زرقاوی ، ابوحمزه المهاجر ، ابوعمر بغدادی و ابوبکر بغدادی در شهر بعقوبه عراق و رقه سوریه بنیان گذاشته شد. اما ریشه ی داعش به نیمه ی دوم دهه ی 90 میلادی باز می گردد.

ابومصعب زرقاوی در سال 1995 میلادی در صفوف نیروهای جهادی در افغانستان حضور داشت و با نیروهای آمریکایی در این کشور مبارزه می کرد. وی در افغانستان گروه التوحید و جهاد را در سال 95 بنیان گذاشت. ابومصعب زرقاوی که از اتباع اردن محسوب می شود، به دنبال اشغال عراق از سوی نیروهای آمریکایی به این کشور سفر کرد و با چند تن از همکاران خود در سال 2004 رسما با اسامه بن لادن رهبر القاعده اعلام بیعت کرد.

ابومصعب زرقاوی یکی از سرسخت ترین ستیزه جویان تندرو به شمار می رود.

وی در سال 2005 در عراق علیه شیعیان این کشور اعلام جنگ کرد. ابومصعب زرقاوی بالاخره در 7 ژوئن 2006 در شمال شهر بعقوبه عراق به دام نیروهای ویژه آمریکا افتاد و کشته شد. سپس جانشینان او ابوعمر بغدادی و ابوبکر بغدادی در میان دو کشور عراق و سوریه در رفت و آمد بودند. ابوعمر بغدادی نیز در سال 2010 کشته شد. در مورد جمعیت داعش اطلاعات دقیقی در دست نیست ، اما اگر جریان التوحید و جهاد را به عنوان هسته ی اولیه ی داعش به حساب بیاوریم، می توان تعداد نیروهای داعش را بین 13 تا 15 هزار تن برآورد کرد. نیروهای داعش در سال 2014 اختلافات عمیقی با جبهه النصره در سوریه پیدا کرد و به فرمان ایمن الظواهری رهبر القاعده برای برقراری مصالحه تن نداد. در نتیجه جبهه النصره موفق شد بخش های قابل توجهی از مناطق تحت نفوذ داعش را به تصرف خود درآورد و عملا قلمروی نفوذی این نیرو را محدود کند. داعش از سال 2014 به تدریج نیروهای خود را به استان نینوا و صلاح الدین عراق منتقل کرد.

در مورد حامیان منطقه ای داعش اطلاعات موثقی وجود ندارد اما بی تردید داعش حداقل در دوره اوج موقعیت خود در سوریه زیر چتر حمایت مالی و تسلیحاتی کشورهای عربستان سعودی و قطر قرار داشت. در مورد اینکه این چتر حمایتی تا کنون برقرار بوده یا خیر، اطلاعات موثقی وجود ندارد اما کشورهای قطر و عربستان سعودی رسما اعلام نکرده اند که داعش را از لیست حمایت خود خارج کرده و به آنها کمک نمی کنند.

نکته آخر درباره داعش، ملیت اعضای این نیرو است. در این زمینه نیز اطلاعات بسیار محدودی وجود دارد اما وجود نیروهایی از اتباع چچن ، پاکستان، اردن، تونس ، مصر و عراق در صفوف داعش قطعی است.

2. استان های نینوا و صلاح الدین عراق: دو استان نینوا و صلاح الدین که 18 تا 20 درصد جمعیت عراق را تشکیل می دهند، از دیرباز با دولت نوری المالکی اختلاف نظر شدید داشته و دارند. این دو منطقه به دلیل هم مرز بودنش با اقلیم کردستان عراق، همواره مورد حمایت شدید رژیم صدام حیسن قرار داشتند. از حدود یک سال قبل، موج تحصن و اعتراض این دو منطقه را فرا گرفت و معترضان از جمله خواست های خود را خروج نیروهای ارتش عراق از این دو منطقه مطرح می کردند. دولت نوری المالکی راه حل امنیتی را در سرلوحه برنامه خود برای برخورد با بحران این دو منطقه قرار داده بود. مالکی همواره روی این نکته تاکید می کرد که استان های نینوا و صلاح الدین بستر مناسبی برای نیروهای تروریستی داخلی و خارجی ایجاد کرده اند. نوری المالکی بارها از رهبران عشایر این دو استان خواست که از نیروهای تروریستی داعش فاصله بگیرند. یکی از خطاهای نوری المالکی این بود که نیروهای صحوات (نیروهای شبه نظامی محلی) را که از دوره ی ژنرال پاتریوس فرمانده ی نظامی آمریکا در عراق یعنی در سال 2006 شکل گرفت و اعضای آن به طور مستقیم وظیفه ی مقابله با نیروهای القاعده را بر دوش گرفته بودند، منحل کرد و وظایف این نیروها را به ارتش عراق واگذار کرد. نوری المالکی به نظر می رسد اکنون به خطای خود پی برده و طی تصرف شهر موصل وعده داد واحدهای هم ردیف ارتش را از میان داوطلبان محلی تشکیل خواهد داد.

3. بدین ترتیب، انباشتی از مطالبات غیرملی و ملی، نظیر شعار طرد نیروهای مسلح عراق از نینوا، اتحاد نیروهای عشایر با فرماندهان و نیروهای بعثی عراق و اتحاد آنان با نیروهای داعش و مطالبات بحقی نظیر تقسیم عادلانه فرصت ها و منابع ثروت ، پایان دادن به تبعیض های اداری و غیره، زمینه ی مناسبی برای قدرت گرفتن داعش در این منطقه ایجاد کرد. حدود یک سال است که رهبران عشایر استان های نینوا و صلاح الدین از دولت مرکزی عراق می خواهند ارتش را از منطقه دور کنند و امنیت شهرهای دو استان را به دست نیروهای محلی بسپارد. دولت نوری المالکی در تفکیک مطالبات غیرملی از مطالبات بحق و پاسخ درخور به مطالبات بحق مردم این دو استان ناکام بود. تنها در شهر موصل دو لشکر عراق در دو پادگان بزرگ مستقر بودند. حدود سی هزار نیروی پلیس و نیروهای امنیتی در شهر موصل مستقر بودند. یک پایگاه هوایی عراق نیز در فرودگاه این شهر وجود دارد. شعبه ی بانک مرکزی عراق در شهر موصل وجود دارد که برپایه ی برآورد روزنامه ی تایمز لندن، نقدینگی آن بالغ بر 400 میلیون دلار بود. علاوه بر این، شعبه های دیگر بانک ها هم بود که مسکوکاتی از قبیل شمش طلا و نقره به صورت فراوان در آنها ذخیره شده بود، همه ی این اموال و طلا ها در اختیار داعش قرار گرفته است. بدین ترتیب، می توان گفت داعش ثروتمندترین گروه تروریستی در سطح جهانی است. کنسول گری ترکیه به دلیل وجود جمعیت بالای ترک در موصل، در این منطقه مستقر بود. جمعیت تقریبی موصل طبق آخرین سرشماری حدود 2/5 میلیون تن است. همه ی مراکز نظامی و اقتصادی نشان می دهد که موصل یک شهر کوچک با جمعیتی محدود و نفوذپذیر نبود.

4. پرسش ساده این است که داعش چگونه توانست به راحتی و حتی بدون جنگ دامنه دار این شهر را تصرف کند. این پرسش ساده با این انگیزه مطرح می شود که ملاحظه کنیم نیروی داعش از چه شیوه ای برای تصرف این شهر استفاده کرده است؟ برپایه ی برخی از گزارش های تایید شده، حدود یک هفته قبل از 20 خرداد، واحدهای کوچکی از داعش به طور طبیعی در مناطق گوناگون این شهر و حتی در برخی از هتل ها و مسافرخانه ها مستقر می شدند. واحدهای امنیتی در مورد این پدیده ی امنیتی به مرکز گزارش داده بودند ، اما دولت مرکزی عراق ظاهرا به این گزارش ها اهمیتی نداده است. با این حال، معجزه ی نیروهای داعش جای دیگری شکل گرفت. داعش عمدتا به پدیده ی شوک روانی کوبنده و گسترده به مثابه ابزاری برای خنثی کردن حریف از توسل به هرگونه اقدام متوسل شد و از این ابزار به صورت کاملا موفق بهره گرفت. شما وقتی به خروجی خبری سایت های خبری در منطقه از ساعات اولیه ی روز سه شنبه توجه کنید، به نکات جالبی برخورد می کنید. من کاری به خبرگزاری های معتبر جهان ندارم که به شدت با احتیاط عمل می کردند، به همین سایت های کشور خودمان یک بار دیگر رجوع کنید و ملاحظه کنید که چه به روز شمال عراق آورده اند. 95 درصد خبرها و گزارش ها عاری از حقیقت بود. داعش در شهر موصل شایع می کند که دو لشکر ارتش عراق در پادگان های این شهر محل ماموریت خود را ترک کرده اند و واحدهای پلیس این کشور لباس های رسمی خود را از تن به در کرده و لباس های محلی پوشیده اند. سپس واحد کوچکی از داعش چند مرکز پلیس را تصرف می کند، واحد دیگری به سراغ رادیو و تلویزیون می رود و واحد سوم به مراکز دولتی رجوع کرد. پس از رواج این شایعه بود که لشکر چهارم عراق پادگان خود را ترک می کند و به مناطق امن فرار می کند. پلیس موصل محل ماموریت خود را ترک می کند و منظومه ی نظامی و امنیتی این شهر به راحتی فرو می پاشد. اما شایعه ی بزرگتر و موثرتر این بود که داعش به خانقین حمله کرد، داعش به سامرا حمله کرد ، داعش بیجی عراق را تصرف کرد، داعش به صد کیلومتری کربلا رسید و داعش و داعش... در نتیجه ترس و وحشت پیکره ی امنیتی و افکار عمومی شهرهای دو استان نینوا و صلاح الدین را فرا می گیرد. فراتر از این، باید اشاره کرد که برخی از شهرهای مرزی کشورمان در اثر این شایعه ی بزرگ، تحت تاثیر قرار گرفته اند و نسبت به امنیت شهرهای خود، بویژه در غرب کشور که صدها کیلومتر با محل وقوع حادثه فاصله داشت، ابراز نگرانی کردند!

درواقع داعش نان مهارت خود را در تولید و اشاعه ی انفجاری یک شایعه ی دروغین خورد و موفق شد. در حالی که برای تصرف نظامی همین شهر موصل مطابق قواعد نظامی، به چند لشکر زره ای و زمینی و پوشش هوایی و پیوستگی جغرافیایی نیروی مهاجم و غیره نیاز است. هیچ کس نپرسید که داعش چگونه این همه نیرو را به دور از نظارت واحدهای امنیتی گردآوری کرده و در نتیجه به اصل شایعه تردید کنند!؟ اصولا در جنگ های روانی به پدیده ی شایعه «خبر تمنایی » می گویند، یعنی نیروی شایعه ساز تمنا دارد که خبر مورد علاقه ی خود را تحقق بخشد ، اما حریف مقابل باید از متوسط شعور تجزیه و تحلیل شیوه های حریف در به کارگیری ابزار جنگ روانی برخوردار باشد تا در دام او بدون تحمیل هزینه نیافتد. نکته ی جالب این که همین شیوه ی داعش در شمال عراق اکنون در محافل خبری و روان شناسی تبلیغ به عنوان یک سوژه ی جذاب قابل مطالعه مورد توجه قرار گرفته است.

6. چگونگی واکنش دولت مرکزی عراق: دولت مرکزی عراق به رهبری نوری المالکی در آغاز مانند دیگر مدیران و رهبران این کشور برای یک مدت قابل توجه یعنی تا بعدازظهر روز سه شنبه 20 خردادماه در معرض شوک قرار گرفت، زیرا در آغاز به صورت کاملا ناباورانه به خبر سقوط موصل نگاه می کرد، اما پس از دستیابی به تعادل روانی ، وی طی مصاحبه ای رویداد سقوط موصل را توطئه ی داخلی و منطقه ای توصیف کرد و خواهان تشکیل واحدهای داوطلب شبه نظامی شد و از پارلمان این کشور خواست قانون اعلام حالت فوق العاده را به تصویب برساند. به استثنای دولت قانونی، مرجعیت شیعه ، مجلس اعلای شیعیان عراق ، تقریبا همه احزاب سیاسی چه در بغداد و چه در شمال این کشور، یعنی اقلیم کردستان عراق، سکوت کردند. نخبگان سیاسی عراق به دلیل اختلافات جدی شان با نوری المالکی سابقه ی خوبی از خود در برخورد با یک مقوله ی ملی به حجم سقوط موصل از خود نشان ندادند. واکنش کشورهای منطقه نظیر کشورمان، کشورهای غربی نظیر ایالات متحده آمریکا به موقع و گسترده بود. پارلمان عراق روز پنجشنبه یعنی روز پیش از پایان دوره ی قانون گذاری اش، از برگزاری یک نشست اضطراری برای بررسی و تصویب قانون اعلام وضعیت فوق العاده به دلیل عدم حضور برخی فراکسیون ها از جمله فراکسیون پارلمانی اقلیم کردستان عراق ناکام ماند و نوری المالکی ناگزیر است از اختیارات دیگر خود به عنوان فرمانده کل قوا استفاده کند و به دادگاه عالی قانون اساسی برای تصویب قانون اعلام وضعیت فوق العاده متوسل شود.

از سوی دیگر، شهرکرکوک عملا به دست نیروهای پیشمرگ اقلیم کردستان عراق افتاده و این احتمال وجود دارد که اقلیم کردستان عراق حضورش را در این منطقه ی مورد اختلاف با دولت مرکزی ادامه دهد. این موضوع پاره ای از رهبران سیاسی عراق را در مورد نقش دولت اقلیم کردستان عراق در جریان سقوط موصل به تردید انداخته است. این مساله تا روشن شدن سرنوشت موصل به عنوان یک فرضیه باقی مانده است و درباره آن قضاوت قطعی نمی توان کرد.

7. سرنوشت داعش: پرسش نهایی این است که داعش با کدام محاسبه دست به چنین اقدامی زده است؟ زیرا یک نیروی شبه نظامی بدون پوشش هوایی ، بدون برخورداری از پیوستگی جغرافیایی با یک عمق قابل اطمینان، بدون برخورداری از پایگاه فراگیر بومی و بدون برخورداری از راه های مواصلاتی به منظور تامین نیرو و امکانات چگونه به تصرف شهری به حجم موصل نگاه کرده است؟ پاسخ اولیه این است که موصل از امکانات وسیع نظامی، مالی و تجهیزات اداری و ارتباطاتی برخوردار است. اگر در برابر داعش نیروی ضعیف دولتی وجود داشته باشد و نسبت به موصل سیاست این دست و آن دست را در پیش گیرد، داعش برای سال ها می تواند در این شهر مقاومت کند و با انجام پاره ای عملیات زمینی راه ارتباطی خود را با شرق سوریه تامین کند و سپس به عنوان یک واقعیت روی زمین راه گفت وگو را در پیش بگیرد؛ از یک سو با اقلیم کردستان عراق بر سر قلمروهای مورد اختلاف و از سوی دیگر با دولت مرکزی عراق برای پذیرفته شدن به عنوان یک واقعیت بومی. وقوع هیچ یک از این فرضیه ها در میان مدت محتمل نیست. نیروی هوایی عراق سه روز است که تمامی انبار ذخیره ی سلاح های موصل را بمباران می کند، راه های مواصلاتی را قطع کرده و خود را برای اجرای عملیات گسترده ی نظامی به منظور بازپس گیری موصل آماده می کنند. شرایط منطقه ای در هیچ جا برای داعش مناسب نیست. ایران این وضعیت را تحمل نمی کند، ترکیه گفته است به اقدام نظامی متوسل می شود، آمریکا از زبان باراک اوباما شامگاه پنجشنبه اعلام کرده است واشنگتن دو سناریوی اقدام محدود و گسترده ی نظامی را در دستور کار خود قرار داده است. در این میان فقط سوریه است که از همه ی کشورها وضعیت بهتری پیدا کرده است ، زیرا دولت دمشق با این اقدام داعش و ماجرای موصل، به کلیه ی اقدامات خود در سوریه طی سه سال اخیر مشروعیت بخشیده است.