سیاست خارجی ایران و معضل مواد مخدر افغانستان

نویسنده : دکتر فرنگیس بیات [1]

دیپلماسی ایرانی: افغانستان در سال های گذشته علیرغم دریافت کمک های مختلف در چارچوب مبارزه با مواد مخدر، برنامه های کشت جایگزین و حتی امحا مزارع خشخاش شاهد روند فزاینده کشت و تولید مواد مخدر بوده است. خروج احتمالی نیروهای خارجی این معادله را روبروی مجهول های دیگری نیز قرار خواهد داد. ضرورت شناخت و جمع آوری دانش و تحلیل های تخصصی و آکادمیک در مورد معضل مواد مخدر درسطح منطقه ای و جهانی، موضوع برگزاری همایش یک روزه ای است که مرکز تحقیقاتی «هم اندیشی جهانی راه برتر» با حضور کارشناسان بین المللی و داخلی افغانستان به برگزاری آن همت کرده است.  

دگرگونی های سیاست خارجی ایران و ماندگاری معضل مواد مخدر

سیاست خارجی ایران از چشم جامعه بین المللی حداقل نزدیک به چهار دهه است که به عنوان سیاستی انقلابی و برخاسته از دولتی انقلابی مورد قضاوت قرار گرفته است. تفسیر سیاست خارجی ایران از سوی جامعه بین المللی در این چند دهه البته با نوساناتی نیز همراه بوده است. به فراخور تغییراتی که در مشی سیاست خارجی از سوی تهران ایجاد شده است، این قضاوت ها دگرگون، گاهی تعدیل و گاهی تشدید شده است. حتی در دوره هایی نیز با توجه به محتوای سختگیرانه سیاست های اعلامی تهران، رویه های غیر مسالمت جویانه ای مثل تحریم، تهدید به حمله و انزواسازی علیه ایران اتخاذ شده است. در تمام این سال ها مفاهیم یکی پس از دیگری از مجاری رسمی و غیر رسمی میان مقامات و مسئولان ایرانی و بین المللی رد و بدل شده است. دستگاه دیپلماسی ایران گاه بر سر گشایش مجدد با نظام بین المللی چانه زنی هایی صورت داده است، گاه مقصر شناخته شدن آغازگر جنگ تحمیلی را کانون تلاش های خود در روابط خارجی قرار داده است و گاه برای برون رفت از شرایط مهار منطقه ای و جهانی باب همکاری هایی را همانند «گفت وگوی تمدن ها» گشوده شده است. در دوره ای نیز ادعای مدیریت جهانی و احقاق حقوق با «گاردی» بسته به هسته اصلی سیاست خارجی ایران تبدیل شده بود. اما از تابستان گذشته که دور سیاست خارجی ایران مجددا بر محور تعامل و گفت و گو قرار گرفته است و مجریان این سیاست خارجی گفت و گوهای شفاف کننده، سازنده را به جای اصرارورزی های یک طرفه مظروف اصلی ظرف سیاست خارجی کرده اند، یکبار دیگر اهمیت ارتباط و تعامل تهران با همه قدرت ها در جامعه بین المللی برجسته تر شده است.

از همه اینها و از همه تغییرات و نوسان هایی که در طول این چند دهه بر دستگاه دیپلماسی ما رفته است، بگذریم، اما یک موضوع فصل مشترک لایتغیر و ثابت همه این برنامه ریزی های در حوزه سیاست خارجی بوده است. در حوزه «مواد مخدر» در همه این جهت گیری ها و در همه دولت ها ایران بدون کوچکترین تغییری از استراتژی «جهان بدون مواد مخدر» پیروی کرده است. به همین دلیل، ایران در میان همه کشورهایی که با معضل مواد مخدر درگیر بوده اند، در اغلب گزارش ها و ارزیابی های سازمان ملل شریک اصلی و در خط مقدم مبارزه با مواد مخدر شناخته شده است. طبق اظهار نظر مقامات رسمی سازمان ملل در دفتر مبارزه با جرائم و مواد مخدر این سازمان (UNODC ) ایران هشت برابر همه کشورها کشف تریاک و سه برابر کل کشفیات جهان ضبط هروئین داشته است. آمار کشته شدن نزدیک به 3900 نیروی نظامی ایران در جنگ و مبارزه با مواد مخدر نشان دهنده غیر قابل چانه زنی بودن سیاست «مبارزه با مواد مخدر» از سوی ایران است  و خط پایدار و بدون بازگشتی است که تهران به طور خاص در مقابل مرزهای شرقی در پیش گرفته است.

رویکرد «منع گرایانه» ایران در ارتباط با مواد مخدر در سال های گذشته با پیگیری سیاست های «کاهش آسیب» نیز همراه شده است. به این معنی که اگر در شق اول، ایران همواره به دنبال کاهش «عرضه» بوده است در سال های گذشته با مورد توجه قرار دادن «کاهش» تقاضا یا همان سیاست «ایمن سازی اجتماعی» در مقابل مواد مخدر توانسته است، این مبارزه را را در صحنه های بین المللی و در قضاوت جامعه بین المللی موجه و موثر معرفی کند. تجربه مبارزه با مواد مخدر در مرزهای ملی و پیگیری همزمان سیاست داخلی «کاهش آسیب» باعث شده است تا پنجره «مواد مخدر» برغم همه فشارهای بین المللی و حتی در سخت ترین شرایط تحمیل تحریم ها همواره باز بماند و نادیده گرفته نشود. با توجه به چنین زمینه ای است که مواد مخدر می تواند همچون «گرانیگاه» ارتباط جامعه بین المللی با ایران تعریف شود و مورد توجه قرار بگیرد. مبارزه با مواد مخدر در مرزهای ملی ایران می تواند فصل مشترک همه توافق هایی باشد که تهران با جهان بر سر هر دستور کار سیاسی و امنیتی امضا می کند. توجه به چنین ظرفیت اخلاقی در سیاست خارجی، مبارزه با مواد مخدر و «پرستیژ» حاصله از آن باید به عنوان جزئی از ملاحظات سیاسی و امنیتی در همه مذاکراتی باشد که رفت و برگشت های حقوق -تکالیف میان چانه زنی های  مسئولان دیپلماسی کشور با جامعه بین المللی روی میز قرار بگیرد. توجه به این بعد انسانی مبارزه با مواد مخدر به این معنی که ایران با تقبل هزینه های بسیار به امنیت انسانی همه دیگر جوامع پایبند بوده است، از ظرفیت های ناگفته مبارزه با مواد مخدر در سیاست خارجی ماست.       

افغانستان 2014 و سیاست خارجی ایران  

سال پیشرو 2014 سالی است که دستگاه دیپلماسی ایران روبروی تحولی تاثیر گذار بروی مرزهای بلافصل شرقی اش قرار دارد. خروج احتمالی نیروهای «ایساف» و امریکا از افغانستان سناریوهای متعددی را روبروی منطقه و به ویژه تهران خواهد گذاشت. این سناریوها گاه از مدل حکومت در شمال/آشوب در جنوب، مدل امارات اسلامی دوره طالبان، مدل هرج و مرج سراسری سومالی و حتی در خوشبینانه ترین حالت نوعی آشتی ملی /تنش های محدود حرف می زند.

در امیدوارکننده ترین سناریو دولت آشتی ملی در افغانستان بر سر کار می آید و تنش های محدودی عمدتا در جنوب همچنان ادامه پیدا خواهد کرد. این در حالی است که امریکا با خارج کردن سطحی از نیروهای کنونی در افغانستان به آسیای مرکزی متمایل خواهد شد. وضعیت کشت و تولید تریاک و هروئین که هم اکنون در بیسابقه ترین دوران خود بسر می برد، کشورهای همسایه را روبروی سونامی تریاک و هروئین قرار خواهد داد. از این رو فوری ترین و موثرترین سناریو های مقابله با چنین طوفانی از مواد مخدر در «راهکارهای منطقه ای» تجویز و توصیه می شود. با توجه به وضعیت حاکمیت شکننده کابل، پذیرش مسئولیت از سوی  همسایگان افغانستان برای اجرا و پیشبرد برنامه های مبارزه با مواد مخدر می تواند بخشی از راهکارهای میان مدت در مورد آینده افغانستان باشد.

مدل «مدیریت منطقه ای » مواد مخدر با توجه به کمرنگ شدن استراتژی «مبارزه و جنگ با مواد مخدر » از سوی غرب، انتخاب جدی تر و می تواند موثرتری برای افغانستان باشد. بسیج کردن نیروها و بازیگرانی که همچنان در جبهه مبارزه با مواد مخدر تلاش کنند باید از دستور کارهای جدی سیاست خارجی ایران به ویژه در سال های آتی باشد. روندهایی که این روزها در گوشه و کنار جهان در مورد قانونی کردن مواد مخدر و پایان دادن به چهار دهه جنگ علیه مواد مخدر می شنویم، برای کشوری مثل ایران که بزرگترین قربانی و آسیب دیده ترین مسیر ترانزیت این مواد است، محلی از اعراب ندارد. ایران در همسایگی افغانستان آسیب های زیادی را در حوزه مواد مخدر چه به لحاظ انسانی و چه اجتماعی/ اقتصادی تحمل کرده است. جهان بدون مواد مخدر (Free Drug World ) مسیر سال های گذشته و آتی ایران در مواد مخدر است. باشد که دستگاه دیپلماسی بتواند از ضرورت ادامه چنین مبارزه ای با بسیج منابع بین المللی بهترین بهره برداری را به نفع تعهد انسانی –اخلاقی جهان بدون مواد مخدر انجام دهد. دشواری پیشرو در دستگاه دیپلماسی در مورد ادامه استراتژی کنونی کشور برای ادامه مبارزه با مواد مخدر، تغییرات ساختاری و پارادایمی است که در مراکز تصمیم گیری بین المللی در مورد توقف یا ادامه مبارزه در حال وقوع است.