6 نکته کلیدی در توافق هسته ای نهایی

دیپلماسی ایرانی: مذاکرات 18 فوریه(29بهمن)، بین ایران و شش قدرت جهانی در زمینه دستیابی به راه حل نهایی برای بحران هسته ای جمهوری اسلامی، بسیار دشوار و پراهمیت است. هدف از این مذاکرات حصول توافقی جامع و مورد پذیرش طرفین است که صلح آمیز بودن برنامه های هسته ای ایران را تضمین کند. در صورتی که این مذاکرات به شکست بیانجامد، چشم انداز اقدام نظامی – و یک درگیری دیگر در خاورمیانه- محتمل تر می شود. توجه به شش موضوع در این زمینه بسیار مهم است. شرایطی که هر طرف باید قبول کند باید بنا بر توافق ایران، آمریکا، انگلیس، فرانسه، چین، روسیه و آلمان باشد. در غیر این صورت هیچ توافقی در کار نخواهد بود. برنامه اقدام مشترک ژنو که نوامبر گذشته امضاء شد، می گوید: توافق جامع بر اساس اجماع خواهد بود به این معنی که تا زمانی که همه چیز مورد توافق قرار نگیرد، هیچ چیز مورد موافقت قرار نمی گیرد.

1.محدودیت غنی سازی اورانیوم

توانایی ایران برای غنی سازی اورانیوم در کانون نگرانی های بین المللی قرار دارد. غنی سازی هم در تولید انرژی صلح آمیز هسته ای کارایی دارد و هم در تولید سلاح. از سال 2002، ایران به تدریج در توانایی غنی سازی اورانیوم استقلال به دست آورده و می گوید از این برنامه ها تنها برای تولید سوخت در برنامه های صلح آمیز استفاده می کند. اما جهان خارج در مورد نیت واقعی ایران دچار تردید است، زیرا گسترده فعالیت های تهران بیش از نیاز جاری است. تنها راکتوری که در ایران برای تولید انرژی استفاده می شود در شهر بوشهر قرار دارد، اما سوخت آن را روسیه که سازنده این نیروگاه است، تامین می کند.

سانتریفوژها برای غنی سازی اورانیوم کلیدی هستند. در سال 2003، ایران کمتر از 200 سانتریفوژ داشت. در سال 2014، ایران بیش از 19 هزار سانتریفوژ دارد. حدود 10 هزار سانتریفوژ در حال حاضر غنی سازی انجام می دهند و بقیه سانتریفوژها در حالی که نصب شده اند، هنوز فعال نیستند. برای سوخت رسانی به یک راکتور تولید کننده انرژی، سانتریفوژها باید نسبت ایزوتوپ های یو- 235 در اورانیوم طبیعی را از کمتر از یک درصد به 3 تا 5 درصد برسانند. اما همین سانتریفوژها می توانند گاز اورانیوم را به چرخش درآوردند و آن را به خلوص 90 درصد تبدیل کنند که در تولید بمب کارایی دارد.

کارشناسان در مورد اینکه چه تعداد سانتریفوژ در ایران باید اجازه فعالیت داشته باشند، دچار اختلاف نظر هستند. اینکه هیچ سانتریفوژی فعال نباشد، خیلی خوب است. اما به طور حتم ایران با حذف برنامه ای که میلیاردها دلار برای آن هزینه کرده و دهه ها به آن مشغول بوده، موافقت نمی کند. مقامات ایرانی از این نگران هستند که جهان خارج ، تهران را به منابع خارجی اورانیوم غنی شده وابسته کند. به این ترتیب جهان خارج می تواند از این وابستگی به عنوان یک اهرم استفاده کند تا در آینده نیز اجازه استقلال طلبی در انرژی هسته ای را به ایران ندهد.

اغلب کارشناسان می گویند در صورتی که ایران برنامه غنی سازی برای تولید سلاح را کلید بزند، بین 4 تا 9 هزار سانتریفوژ  باید چند ماه فعالیت کنند. سانتریفوزهای کمتر، مدت زمان برای دستیابی به مواد مورد نیاز در ساخت سلاح هسته ای را افزایش می دهد.

بنابراین موضوعات اصلی عبارتند از:آیا قدرت های جهانی می توانند ایران را مجاب کنند که تعدادی از سانترفیوژهای اش را برچیند یا دست کم آنها را غیر فعال کند؟ ایران با چه تعداد سانتریفوژ فعال موافقت خواهد کرد؟ آیا ایران با غنی سازی تنها در یک سایت موافقت می کند که به معنی تعطیلی سایت فوردو است؟

به این ترتیب توافق باید شامل موارد زیر باشد:

- کاهش شمار سانتریفوژها

-محدودیت غنی سازی اورانیوم به 5 درصد

-محدودیت توانایی کنونی سانتریفوژها

به طور خلاصه، همانطور که جورج شولتز و هنری کیسینجر می گویند،یک توافق باید توانایی و ظرفیت غنی سازی ایران را به سطحی محدود کند که تنها برای مصارف صلح آمیز کارایی داشته باشد و بازرسی ها نیز باقی ماندن ایران در این سطح را تایید کند.

2.جلوگیری از گام نهادن ایران در راه تولید پلوتونیوم

راکتور آب سنگین اراک که هنوز پروژه آن تکمیل نشده نیز یک مساله دیگر است. عملیات ساخت این راکتور از دهه 1990 آغاز شد. هدف اولیه از ساخت این راکتور، تولید ایزوتوپ و انرژی برای اهداف صلح آمیز است. اما طراحی این راکتور به نحوی است که بیشتر می تواند در تولید پلوتونیم مورد نیاز در ساخت سلاح هسته ای، کارایی داشه باشد تا مصارف صلح آمیز.

مقامات ایرانی برای سال ها به بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی اجازه بازرسی از این سایت را داده اند. بازرسان می گویند از زمان امضاء توافق مقدماتی ژنو ، دسترسی آنها بیشتر شده است. اما تصاویر ماهواره ای دیگر قادر نیستند که فعالیت پروژه اراک را زیر نظر داشته باشند، زیرا عملیات خارجی این پروژه به پایان رسیده است.

این راکتور قادر خواهد بود که سالیانه 9 کیلوگرم پلوتونیوم تولید کند که برای ساخت یک یا دو سلاح هسته ای کفایت می کند. با این حال، این راکتور دست کم یک سال با فعال شدن فاصله دارد و سپس باید 12 تا 18 ماه کار کند تا برای نخستین بار این میزان پلوتونیوم را تولید کند. ایران در حال حاضر تاسیساتی برای فرآوری مجدد سوخت مصرف شده در این راکتور ندارد تا  از آن پلوتونیوم استخراج کند. در اوایل ماه فوریه، مقامات ایرانی اعلام کردند که آنها می توانند طراحی راکتور اراک را تغییر دهند تا نگرانی های بین المللی تعدیل شود، اما آنها به هیچ جزئیاتی در این زمینه اشاره نکردند.

3.تحقیق و بازبینی

توافق مقدماتی ژنو اجازه بازرسی های گسترده تر را از تاسیسات هسته ای ایران می دهد. بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی اکنون اجازه بازرسی روزمره از سایت های غنی سازی نطنز و فوردو، راکتو آب سنگین اراک و تاسیساتی که در آنها سانتریفوژها نصب شده اند را دارند. بازرسان اکنون می توانند به معادن اورانیوم ایران نیز بروند.

در شش ماه آینده، مذاکره کنندگان باید یک سیستم بازرسی قابل اطمینان را ایجاد کنند که بتواند ماهیت صلح آمیز برنامه های هسته ای ایران را تایید کند. توافق هسته ای نهایی باید دسترسی بازرسان به سایت های هسته ای جدید در ایران را نیز گسترش دهد. حساس ترین مساله دسترسی به سایت هایی مانند پارچین است که برخی تردید ها در مورد ماهیت نظامی فعالیت های انجام شده در آن، مطرح است.

این در حالی است که به نظر می رسد مقامات ایرانی از بازرسی استقبال می کنند. آنها بر این باورند که شفافیت به خرج دادن بیش از کاهش توانایی های هسته ایی، در تضمین ماهیت صلح آمیز برنامه های هسته ای نقش دارد. آنها نسبت به اجرای پروتکل الحاقی تمایل نشان داده اند. اما موضوع اینجاست که آنها احتمالا در مقابل تعدیل بخش وسیع تری از تحریم ها و کاهش ندادن شمار سانتریفوژها – یا کاهش کمتر- با بازرسی های بیشتر موافقت می کنند. این در شرایطی است که دست کم چهار کشور از گروه 1+5 یعنی آمریکا، انگلیسی، فرانسه و آلمان ، به طور حتم هم خواستار افزایش بازرسی ها هستند هم تعداد کمتری از سانتریفوژهای فعال.

4.شفاف سازی فعالیت های گذشته

موضوع تنها برنامه های هسته ای کنونی و آتی ایران نیستند. ایران باید به پرسش هایی که در مورد فعالیت های هسته ای اش در گذشته مطرح است، پاسخ بدهد. البته توافق مقدماتی ژنو نیز می گوید باید کمیته ای مشترک تشکیل شود که با آژانس بین المللی انرژی اتمی در مورد روشن کردن فعالیت های هسته ای ایران در گذشته، همکاری می کند.  این فعالیت ها شامل تحقیقات روی تکنولوژی های هسته ای تسلیحاتی است. ایران انجام این تحقیقات را تکذیب می کند اما شواهد نسبتا محکمی در این زمینه وجود دارد.

برخی از این موارد شامل موارد زیر است:

-تحقیقات روی پلوتونیوم-210 که می تواند در تولید بمب کارایی داشته باشد.

-تحقیقات روی سیستم انتقال دهنده سلاح هسته ای روی موشک

-آزمایش مواد منفجر شونده که می تواند در تولید سلاح هسته ای مورد استفاده قرار گیرد.

احتمالا تا زمانی که تضمین نشود ایران به واسطه فعالیت های قبلی مورد مجازات قرار نمی گیرد، با روشن کردن ابهام ها موافقت نمی کند. البته ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی اخیرا به توافقی دست یافته اند که اطلاعات و توضیحاتی را در مورد فعالیت های هسته ای در گذشته ارایه می کند. این گامی مهم به شمار می رود. البته حل تمامی ابهام های مربوط به گذشته ، پیش از دستیابی به توافق نهایی ، دشوار است.

5.تعدیل تحریم ها

هدف ابتدایی ایران دستیابی به 100 میلیارد دلار اموال بلوکه شده در بانک های خارجی  و پایان دادن به تحریم های سنگین است . تحریم های مالی و نفتی آمریکا و اروپا نقش موثری در کاهش ارزش پول رایج ایران و صادرات نفتی داشته اند. این در حالی است که آمریکا و اروپا می خواهند تا زمانی که از پایبندی ایران به تعهدات جدید اش اطمینان حاصل نکرده اند، برخی تحریم ها را حفظ کنند.

در مورد تحریم ها، سایه سنگین کنگره همواره حس می شود. برای لغو تحریم ها ، مجوز کنگره نیاز است. کنث پولاک، تحلیلگر موسسه بروکنیگز می گوید: همانطور که کنگره باید با لغو تحریم ها موافقت کند، تندروها در مجلس ایران نیز باید از پافشاری بر موضوعاتی مانند حق غنی سازی خودداری کنند. اگر قرار است کنگره با احیای اقتصادی ایران کنار بیاید، تندروهای در ایران نیز باید با فعالیت های محدود تر هسته ای در مقابل مزایای اقتصادی کنار بیایند.

6.راهی طولانی و پر پیچ و خم

موضوع آخر اما اساسی، زمان است. مدت اجرای یک توافق دراز مدت، چقدر است؟ روشن است که سال ها زمان نیاز است تا پایبندی ایران به تعهدات اش به اثبات برسد. برآوردها نشان می دهد این زمان بین 5 تا 20 سال متغیر است. یک جایگزین دیگر طیفی از توافقنامه های کوتاه مدت تر است.

این در حالی است که توافق مذاکره ای به نفع هر دو طرف است. قدرت های جهانی به دنبال محدودیت برنامه های غنی سازی ایران هستند و ایران می خواهد اقتصاد اش احیا شود و روابط عادی تری را با جامعه بین المللی برقرار کند. در صورتی که این مذاکرات به موفقیت برسد، یک رویداد تاریخی خواهد بود. شکست این مذاکرات راه را به سوی ایران هسته ای یا اقدام نظامی دیگری در خاورمیانه، یا هر دو آنها هموار می کند.

جوزف سیرینسیونه : کارشناس ارشد هسته ای و مدیر برنامه منع گسترش تسلیحات هسته ای در بنیاد صلح کارنگی

تحریریه دیپلماسی ایرانی / 10

انتشار اولیه:سه شنبه 22 بهمن 1392/ باز انتشار: دوشنبه 28 بهمن 1392