اعراب خسته از سلطه طلبی های آل سعود

دیپلماسی ایرانی: عربستان سعودی در مارپیچ سیاسی گرفتار شده است . متحدان سیاسی این کشور اندک اندک  از سیاست های سلطه طلبانه آل سعود به تنگ آمده و صدای اعتراض خود را بلند کرده اند.  اخباری منتشر شده مبنی بر اینکه سایت "ویکی لیکس" سندی را منتشر کرده است که ولیعهد ابوظبی به مسئول آمریکایی گفته 90 درصد مردم عربستان منتظر هستند که آمریکایی ها پس از پایان کار خود در عراق، رژیم آل سعود را تغییر دهند. شبکه خبری العالم در گزارشی به نقل از سایت سعودی "مرأه الجزیره" علاوه بر تأیید این سند گزارش داده که این سند درحالی منتشر می شود که اختلافات عربستان سعودی و امارات، درنتیجه شتاب مسئولان اماراتی برای تبریک به ایران به خاطر توافق هسته ای با غرب در حال افزایش است. این سایت سعودی پیش بینی کرد که انتشار این سند، موجب بروز بحرانی بزرگ بین سعودی ها و اماراتی ها خواهد شد. در همین حال بحران های سوریه و مواضع امارات و عربستان در قبال آن و اقدام تروریستی در لبنان و عراق که انگشت اتهام را به سوی عربستان نشانه گرفته و همچین روابط امارات با ایران موجب بروز نارضایتی هایی میان ریاض و ابوظبی شده است. روابط امارات وعربستان در طول دو سال گذشته شاهد بحرانی های متعدد بوده است مسایلی مانند عدم پذیرش طرح وحدت پولی مشترک از سوی امارات، اختلافات مرزی حل نشده، و همچنین تفاوت های نظام اجتماعی – فرهنگی موجب بروز بحران میان دو کشور امارات و عربستان شده است. در ادامه  گفت وگوی دیپلماسی ایرانی  با دکتر مسعود اسداللهی - پژوهشگر و کارشناس مسائل خاورمیانه پیرامون سند تازه منتشر شده و روابط میان عربستان و امارات در طول دو سال اخیر با توجه به تحولات منطقه ای را می خوانید:

اخباری منتشر شده مبنی بر اینکه ولیعهد "ابوظبی" بیان کرده مردم عربستان منتظر هستند آمریکایی ها رژیم آل سعود را تغییر دهند. در عین حال اظهارات دیگری نیز در این باره مطرح کرده که عده ای بر این باورند موضع گیری های امارت در مقابل سعودی ها علاوه بر اختلافات مرزی که وجود دارد، متاثر از رویدادهای اخیری است که در منطقه اتفاق افتاده؛ از جمله توافقنامه ژنو که امارات پیش قدم در تبریک گفتن به ایران بود و حتی وزیر امور خارجه آن نیز به ایران آمد. در عین حال اختلافات سیاسی این دو کشور در سوریه و همچنین بروز اختلافات بر سر جانشینی پادشاه عربستان و در نهایت  ائتلاف دوجانبه در عربستان متشکل از "بندر بن سلطان" رئیس دستگاه اطلاعات و "خالد التویجری" رئیس دیوان پادشاهی و دبیر هیأت بیعت در مقابل "سلمان بن عبدالعزیز" ولیعهد و "محمد بن نایف" وزیر کشور حمایت می کند، نیز بی دلیل در این زمینه نیست. تا چه اندازه  این گمانه ها همخوان با اظهارات اخیر ولیعهد ابوظبی است؟

با توجه به اینکه عربستان همواره تلاش داشته و دارد که نقش برادر بزرگتر را در شورای همکاری خلیج فارس ایفا کند و  از دیگران _ شیخ نشین ها _ می خواهد که تابع سیاست های عربستان باشند، یک نوع انتقاد و نارضایتی پنهان در رابطه بین عربستان و شیخ نشین ها وجود دارد.  هم از نظر تاریخی و هم مرزی میان کویت و عربستان، میان قطر و عربستان و همچنین امارات با عربستان مشکلاتی وجود دارد. حتی در اوایل دهه 70 میلادی در قرن گذشته که شیخ نشینان شکل گرفتند، منطقه مرزی میان قطر و امارات به یکدیگر متصل بود که عربستان وارد شده و نوار مرزی را اشغال کرد که در نهایت میان قطر و امارات فاصله ایجاد کرد و اکنون قطر و امارات به وسیله مرز زمینی با یکدیگر ارتباطی ندارند؛ چرا که عربستان نمی خواست این دو کشور یک مجموعه واحد را تشکیل بدهند. اصولا سیاست عربستان در جزیره العرب این است که مانع شکل گیری یک کشور قدرتمند که هم از نظر جمعیتی و هم از نظر ثروت قابل توجه است، می شود. این سیاست ثابت عربستان بوده ، هست و به همین دلیل بود که ما شاهد شکل گیری مسائل دهه 70 بودیم.

عربستان به شدت مخالف وحدت دو یمن بود. سابق بر این یمن شمالی و جنوبی وجود داشت که این دو می خواستند متحد شوند، یکی از مخالفان این وحدت عربستانی ها بودند؛ چرا که وحدت دو یمن یک کشور واحدی را تشکیل می داد که از نظر جمعیتی متعادل یا شاید بیشتر از عربستان می شد و همچنین به دلیل منابع نفتی که داشت می توانست رقیب بالقوه ای برای عربستان در جزیره العرب باشد. این سیاست سنتی عربستان بوده و به همین خاطر هم مانع پیوند جغرافیایی میان قطر و امارات شد و از آن زمان این اختلاف وجود داشت. اختلاف مرزی میان عربستان و امارات نیز به دلیل منطقه نفتی که ریاض آن را در خاک امارات اشغال کرده وجود دارد. گرچه این اختلافات همیشه وجود داشته ولی سعی می کردند آن را به خاطر مسایلی که در منطقه وجود داشته از جمله مواضعی که نسبت به ایران داشتند و البته حوادثی که هنگام حمله صدام حسین به کویت رخ داد ، پنهان نگاه دارند. اعراب منطقه در این سالها در ظاهر وحدت خود را حفظ کرده  و این نوع اختلافات را علنی نکردند. اما در صحبت های خصوصی شان با دیپلمات های آمریکایی سفره دلشان را باز می کنند و نشان می دهند که هم اماراتی ها  وهم بقیه کشورهای کوچک حوزه خلیج فارس از این رفتار عربستان به هیچ عنوان راضی نیستند و در دلشان این ناراحتی را از عربستان دارند. این به ریشه های تاریخی اختلافات مرزی و همچنین رفتار سیطره جویانه عربستان بر شیخ نشین ها  برمی گردد.

آیا بخشی از این نارضایتی امارات از عربستان، نشات گرفته از مسایل کنونی که همان شکست عربستان در سوریه، حمایت این کشور از گروه های تروریستی در لبنان و عراق است؟

گرچه اثر گذار بوده اما نه به خاطر همه مواردی که وجود داشته است. در برخی موارد شاهدیم اماراتی ها در طول بحران سوریه برای حفظ حداقل رابطه با دولت سوریه تلاش می کنند. در حالی که قطری ها و عربستانی ها رابطه را به طور کلی قطع کرده و پرچمدار توطئه علیه دولت سوریه شدند. اما در مقابل اماراتی ها سعی کردند کمی فاصله بگیرند . اماراتی ها در تصمیم گیری های جمعی شورای همکاری های خلیج فارس علیه سوریه شرکت می کردند اما در پشت پرده با دولت سوریه هم رابطه داشته اند. در طول بحران سوریه، پروازهایی از امارات به دمشق برقرار بوده و حتی برخی مقامات سوری و خانواده های آنان به امارات رفته و ساکن شده اند. این نشان می دهد که امارات  از سیاست های کنونی عربستان و قطر در سوریه راضی نبوده و سعی کرده سیاست خاص خودش را دنبال کند اما درعین حال نخواسته  به صورت علنی با عربستان درگیر شود و این وضعیت را همواره حفظ کرده است. البته در مورد اخوان المسلمین موضع هر دو کشور یکسان بوده و هم امارات و هم عربستان به شدت ضد اخوان هستند. به خصوص در جریان تحولات مصر. اما در رابطه با ایران دیدیم که اماراتی ها تلاش می کنند همواره روابط با ایران را حفظ کنند؛ هرچند که ادعای بحث سه جزیره را دارند اما این باعث نمی شود که روابط با ایران را خصمانه کنند. دیدیم که بعد از توافقنامه هسته ای، عربستانی ها به شدت علیه توافقنامه موضع گرفتند اما اماراتی ها از آن استقبال کردند. وزیر خارجه امارات به ایران سفر کرد و حتی اماراتی ها از سفر آقای ظریف به منطقه استقبال کردند. اما عربستان نپذیرفت و به بهانه مریضی سعودالفیصل حاضر به این دیدار نشدند. این نشان می دهد که تفاوت هایی مهم میان سیاست های امارات و عربستان وجود دارد، اما سعی می کنند این را علنی نکنند.

روابط عربستان و آمریکا با دیگر کشورهای منطقه متفاوت بوده و آن را به لازم و ملزوم تبدیل کرده است.آیا سیاست های تند عربستان در منطقه که صدای روس ها را هم درآورده است می تواند به شکل گیری اراده ای سیاسی در امریکا برای عدم حمایت بیشتر از آل سعود منتهی شود؟

این گونه نیست که آمریکایی ها در صورت اراده  بتوانند یک نظامی را به راحتی عوض کنند. به خصوص ترکیب اجتماعی عربستان به گونه ای است که مذهب وهابیت با آل سعود متحد شده است. این اتحاد به نحوی است که آمریکایی های نمی توانند آن را بشکنند. اگر قرار باشد آمریکایی ها کاری انجام بدهند تا نظام سرنگون یا عوض شود، باید با وهابیت هم مبارزه کرده و درگیر شوند. متاسفانه مذهب وهابیت میان اهل سنت عربستان گسترش پیدا کرده و حاکم است. این مذهب دیدگاه های مردم را تعیین می کند. به همین دلیل هیچ نوع حرکت آنچنانی از طرف مردم عربستان علیه نظام عربستان شاهد نیستیم. اگر هم حرکتی هست در مناطق شرق شیعه نشین است. در مناطق سنی نشین حتی در برخی موارد مواضع مردمی که گرایش های وهابی دارند از خود عربستان تندتر است. از طرفی با توجه به واقعیت های ژئوپولتیکی و نفت بعید است که با درخواست ولیعهد ابوظبی یا فرد دیگری، آمریکایی ها بخواهند به این سمت گرایش پیدا کنند. با اینهمه می بینیم که میان عربستان و آمریکا برای اولین بار در طول تاریخ چالشی به وجود آمده و حتی آمریکایی ها نسبت به عملکرد بندر بن سلطان نارضایتی شدیدی دارند. علاوه بر این میان سیاست های عربستان و آمریکا در قبال سوریه و عراق هم تفاوت هایی وجود دارد. در عراق به عنوان نمونه ، ریاض از عناصر مسلح سلفی – تکفیری حمایت می کند اما واشنگتن نشین ها  از دولت عراق حمایت می کنند. اگر این اختلافات عمق بیشتری پیدا کند و به مراحل خطرناکی برسد آن وقت ممکن است آمریکایی ها به این فکر بیفتند که تحولی را در عربستان ایجاد کنند اما این تحول خیلی از نوع کودتای نظامی به آن معنا نخواهد بود. بلکه فشارهایی بر دولت عربستان وارد خواهند کرد. دولت عربستان هم از آنجا که تمام بودجه آن وابسته به نفت است بسیار شکننده است .

شما به بحث گره خوردن منافع آل سعود با وهابیت سخن گفتید. در همین زمینه بن زاید ولیعهد ابوظبی در سال 2003  به "ریچارد هاس" رئیس شورای روابط خارجی آمریکا گفته  بود که عربستان سعودی و قطر دارای اصالت وهابی مشترک هستند. چرا این اشتراک میان دوحه و ریاض نه تنها به نوعی این دو را در مسائل منطقه ای و فرامنطقه ای به شرکای استراتژیک هم تبدیل نکرده بلکه در برخی موارد شاهد موضع گیری های کاملا متفاوت دو طرف هم هستیم؟

مذهب حاکم بر قطر و عربستان وهابیت است. ولی حتی همین مساله باعث یک دست بودن مواضع قطر و عربستان نشده است. این دو کشور دیدگاهایشان در برخی موارد به خصوص درباره اخوان المسلمین کاملا متضاد است. اماراتی ها خود را وهابی ندانسته و  از این نظر تفاوت عمده ای با عربستان سعودی دارند. حتی در درون کشور عربستان از طرف علمای وهابی همواره حمله شدید تبلیغاتی علیه سیاست های اجتماعی در امارات وجود دارد. امارات تبدیل به یک منطقه بین المللی شده که تنها 20 درصد ساکنانش بومی و اماراتی و 80 درصد مابقی افراد خارجی هستند و بسیاری از غربی ها با همان استانداردها و روش زندگی از نظر پوشش و موارد خلاف عقاید اسلامی که در غرب وجود دارد، در امارات زندگی می کنند . به خصوص در تعطیلات و مناسبت ها بسیاری از شهروند عربستان برای این نوع تفریحات به امارات می روند و این اعتراض بسیاری از علمای وهابی را برانگیخته است و امارات نیز سعی می کنند که حساسیت آمریکایی ها را برانگیزند که  به نوعی هم حساب خودشان را از عربستان درباره مساله وهابیت جدا کنند و هم فشاری بر روی عربستان بیاورند.

روابط عربستان سعودی و امارات عربی متحده صرف نظر از اختلافات مرزی به دلیل اینکه امارات عربی متحده در بین کشورهای شورای همکاری در تلاش برای ارایه الگوی نوینی از کشورداری در خلیج فارس است، برجستگی بیشتری نسبت به دیگر کشورها پیدا کرده است. از این رو عربستان این وضعیت را به ضرر خود ارزیابی می کند. تا چه حد این مساله به اختلافات دو کشور دامن می زند؟

نظام سیاسی امارت چندان متفاوت از عربستان نیست. درواقع در بین کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، کویت دارای نوعی سیستم پارلمانی بوده و  انتخابات در آن  برگزار شده و دولت باید از مجلس رای اعتماد بگیرد. هرچند که پارلمان به خاطر بحران های سیاسی منحل می شود. ولی کویت متفاوت از عربستان است. اماراتی ها بیشتر همان سیستم شیوخ و حکومت شیوخ و قبیله را دارند که در عربستان هم وجود دارد. از این نظر تفاوت چندانی وجود ندارد. تفاوتش در بحث اجرای احکام شریعه است.حاکمیت وهابیت تلاش می کند برداشت سطحی و متعصبانه از اسلام را در جامعه پیاده کند. در امارات چنین خبری نیست. به علت وجود بسیار زیاد اتباع دیگر کشورها، محیط کاملا رها شده است. اگر بخواهیم از نظر اجتماعی بگوییم، بله جامعه امارات متفاوت از عربستان است، اما از نظر سیاسی نه. البته اماراتی ها تلاش می کنند خودشان را یک جامعه باز نشان دهند و سعی می کنند تعدادی روزنامه و رسانه باز داشته باشند حتی رادیو تلویزیون العربیه که با پول عربستان راه اندازی شده، ایستگاهش در امارات است نه در خود عربستان. این به دلیل تفاوت های موجود اجتماعی در عربستان است که نمی تواند چنین تلویزیونی در آن دایر شود.  تفاوت در نظام سیاسی زیاد نیست که اماراتی ها به دنبال نشان دادن آن باشند، بلکه بیشتر تفاوت های اجتماعی و فرهنگی است.

دور نمای این رخداد _ اظهارات مطرح شده توسط ولیعهد ابوظبی_ و همچین روابط میان دو کشور با توجه به عملکرد عربستان در قبال سوریه، حمایت از گروه های تروریستی در لبنان ،عراق و روسیه که حتی صدای رییس جمهور روسیه را در آورد و پوتین نیز به صراحت اعلام کرد که عربستان یک کشور تروریستی است، چه خواهد بود؟

چندان نمی توان در این مورد که دو کشور به سمت دشمنی و اختلاف پیش می روند، غلو کرد. در هر صورت منافع مشترک میان این دو  زیاد است و اماراتی ها به صلاح خودشان نمی بیننند که به طور مستقیم با عربستان درگیر شوند. ممکن است سعی کنند به صورت پنهان آمریکایی ها را علیه عربستان تحریک  کنند، ولی خودشان مایل نیستند به این سمت بروند. زیرا ثباتی که در امارات از نظر اقتصادی وجود دارد، بسیار برای نظام و دولت امارات مفیدتر است تا اینکه بخواهد با عربستان درگیر و دچار بی ثباتی سیاسی و اقتصادی شود. بنابراین نمی توان بر روی این مساله حساب باز کرد که در آینده نزدیک شاهد اختلافات شدید بین امارات و عربستان باشیم. اما در پنهان قطعا و در نوع سیاست خارجی ما به طور حتم شاهد تفاوت های مهم خواهیم بود.

انتشار اولیه: دوشنبه 16 دی 1392 / باز انتشار: جمعه 20 دی 1392