دلایل شکل گیری توافق ژنو

توافق ژنو در سوم آذر ۱۳۹۲ پس از چندین سال مذاکره ایران و گروه ۵+۱ ، به یکی از مهم ترین موضوعات جهانی تبدیل شد؛ اما یکی از مهم ترین پرسش هایی که ذهن تحلیلگران را به خود واداشته، این است که چه عواملی باعث شد توافق ژنو شکل بگیرد؟ از سوی دیگر، پس از این مذاکرات، آغاز گفت و گوهای کارشناسی ، موضع گیری های نهادها و افراد پس از این توافق نیز به یکی از چالش های سیاست خارجی تبدیل شده است.  در این باره «تابناک» در گفت و گو با علی خرم، استاد دانشگاه و مشاور وزیر امورخارجه، علل شکل گیری توافق ژنو و مسائل پیش آمده پس از این توافق را بررسی کرده است. 

 

آقای دکتر اصل این توافق چه مفهومی دارد؟

 

اصل توافق نامه ژنو مبتنی بر این امر است که ما وارد فضای اعتماد سازی شده ایم. در واقع پیام اصلی ژنو اعتمادسازی است. این درحالی است که کشور ما در جزئیات مانده است و اصلا به پیام اصلی توجه نمی کنیم. بیانیه ژنو صرفا برای وارد شدن به دوره اعتماد سازی است . در دوره اعتماد سازی هیچ کشوری امتیاز نمی گیرد که وارد دوره اعتماد سازی شود. قبل از ایران کشورهای دیگری نیز وجود داشتند. ما نباید بگوییم چه چیزی داده ایم و چه امتیازی گرفته ایم. در دوره اعتماد سازی قرار است ما بعضی چیزها را متوقف کنیم و بعد دوره اعتمادسازی را آغاز کنیم.

در توافق ژنو  به جای اینکه تمام قطعات صنعت هسته ای را به قول اوباما پیچ و مهرش را باز و سوار هواپیما کنیم و تحویل دهیم، همه دستاوردها را حفظ کردیم اما قرار است اعتماد سازی کنیم. در فرایند  اعتماد سازی زمان و صبر  درایت احتیاج است. در این درایت ما بایستی سعی کنیم که به جای اینکه روی جزئیات با هم اختلاف پیدا کنیم به افق و آینده نگاه کنیم و بدانیم که اگر دوره اعتمادسازی را به پایان برسانیم طبق تفاهم ژنو و ان پی تی از کلیه حقوق هسته ای برخوردار خواهیم شد. این حقوق شامل غنی سازی تا هر درصدی که کشور نیاز داشته باشد می تواند گسترده شود. اگر پیام ژنو را درست درک کنیم، از بحث های جزئی و دردسر ساز نجات پیدا خواهیم کرد.

 

آقای خرم، چه عواملی باعث شد مذاکرات ژنو بعد ازچند سال این بار به نتیجه رسید؟

 

عوامل متعددی منجر به شکل گیری توافق ژنو شده است که من در این جا به چند مورد آن به اختصار توضیح می دهم.

به عنوان دلیل اول باید بگویم، شرایط جهانی و شرایط منطقه ای در سال 1382 با 1392 کاملا فرق می کند. معادلات میان قدرت های جهانی هر سال نسبت به سال قبل به ویژه بعد از یک دهه دگرگون شد ه است. در سال 1382 با سه کشور اروپایی یک توافق انجام دادیم که یک نوع همکاری بین ایران و سه کشور اروپایی بود. در ان دوران، مخالف اصلی توافق پاریس دولت امریکا بود ولی در سال 1392 علت موفقیت انجام مذاکرات و تفاهم نامه این بود که دولت آمریکا برعکس ده سال پیش یکی از طرفدارترین کشورهایی بود که مایل به شکل گیری توافق بود. در واقع امریکا در آن دوران خارج از گود بود الان در گود است. دولت امریکا در سال 1382  در یک روند تهاجمی داشت و به نوعی دچار توهم بود. در حالی که در سال 1392 دولت امریکا نه تنها در حالت تهاجمی نیست بلکه واقع گراتر و از توهم بیرون آمده است و می داند محدوده قدرت امریکا کجا و چیست.امریکا در ده سال پیش فکر می کرد که می تواند بعد از عراق به ایران حمله کند و لی در 2013 اوباما فکر می کند که چنین برخورد نظامی حتما برای امریکا بسیار گران تمام می شود.

به عنوان دلیل  دوم باید بگویم، در سال 92 راهبرد سیاست خارجیدولت جدید، مبتنی بر تعامل سازنده، دوری از تشنج، نوعی واقعگرایی، نوعی پذیرش روابط بین الملل و قواعد بین الملل، همکاری در چارچوب جامعه بین المللی از خصوصیات راهبرد جدید دولت آقای روحانی است. در این سال خواست مردم این بود که  هسته ای را داشته باشیم و در کنارش چیزهای دیگری نیز داشته باشیم. نظام با این نظر مردم همفکری داشت. در این انتخابات مردم راجع به موضوع هسته ای اظهار نظر کردند و نظرات مردم تبدیل به یک راهبرد برای دولت آقای روحانی و مورد تایید رهبری واقع شد.

به عنوان دلیل سوم باید بگویم، در سال1392 یک تیم مجرب، حرفه ای، آشنا به فضای بین المللی  و تکنولوژی دیپلماتیک به کار گرفته شد. ظریف با استفاده از تویتر، فیسبوک با افراد زیادی  ارتباط برقرار می کند. قبلا ارتباط با مقامات بین المللی از راه های فیزیکی و از طریق مسافرت انجام می شد. در حالی که امروز ظریف با استفاده از تکنولوژی دیپلماتیک با مسئولان و مردم جهان تبادل نظر می کند . همچنین تیم مذاکره کننده ایرانی در این دوره کاملاً حرفه ای هستند. این افراد نزدیک به 30 سال توسط وزارت خارج تربیت شده اند. وقتی که کار به داخل وزارت خارجه برگشت، دیدیم دیپلمات ها با اعتماد به نفس موفق شدند. در هشت سال گذشته کسانی که مشق دیپلماتیک نکرده بودند و دیدگاه های خاصی داشتند می خواستند این کار را برعهده بگیرند و موفق هم نشدند. 

دلیل چهارم مربوط می شود به فضای بین المللی که در آن ایالات متحده امریکا در آستانه دو تغییر قرا دارد. امریکا نزدیک به یک دهه است که در حال تدوین تغییر استراتژی جهانی خود است. استراتژی قبلی امریکا مبتنی بر حضور نظامی و فیزیکی در خاورمیانه بود. الان این استراتژی تغیییر کرده است و نگاه امریکا از خاورمیانه به خاور دور تغییر کرده است. دومین تغییر قطع وابستگی به نفت خلیج فارس است. امریکا به عنوان وارد کننده نفت تبدیل به صادر کنده نفت خواهد شد. منابع جدید  نفتی در امریکا کشف شده است. لذا امریکا امروز معتقد است نیاز به نفت عربستان ، امارات، قطر و امثالهم را ندارد. در نتیجه فضایی که امروز در ان مذاکرات ژنو  انجام می شود امریکا دیگر به خاورمیانه وابسته نیست. همین عامل موجب عصبانیت اسرائیل و عربستان شده است. چرا که فرصت ها از دستشان رفته است. اگر امریکا این تغییر را انجام دهد ارزش اسرائل کم می شود. برای همین اسرائیل درصدد است تشنج های جدید در خاورمیانه ایجاد کند که امریکا را وادارکند به حضورش در این منطقه ادامه دهد.

دلیل پنجم این است که، تکنولوژی هسته ای در سال 1392 قابل قیاس با 1382 نیست. جهان مجبور است که واقعیت هسته ای ایران را به شکل صلح آمیز بپذیرد. در سال که 1382 طرف غربی  راجع به تعدادی سانتریفیوژ صحبت می کرد، ولی امروز درباره چند هزار سانتریفیوژ و غنی سازی 20 درصد صحبت می کند.

 

چرا بعد از توافق ژنو مذاکرات کارشناسی به کندی پیش می رفت ؟

 

هنگامی که بر روی کلیات توافق می شود کار بسیار ساده تر و راحتر می باشد. در کلیات اگر منافع طرفین مذاکره  ایجاب کند و مذاکره کنندگان حسن نیت داشته باشند چنان که در دور سوم مذاکرات ژنو بین ایران و (5+1) این شروط وجود داشت، توافق شکل گرفت. 

بعد از این مرحله از کلیات خارج می شویم و  به مذاکرات کارشناسی  می رسیم. در این مرحله مذاکرات می تواند به دست انداز بیفتد. مثلا این که ایران اورانیوم غنی شده 20 درصدی خود را نصفش را نگه دارد برای راکتور تحقیقاتی تهران و بقیه را به اکسید تبدیل کند، توافق سختی نیست. ولی وقتی می خواهید این توافق را از نظر فنی اجرا کنید، می تواند انتخاب های گوناگون و راه های متفاوت داشته باشد.

 بعضی از این راهکارها مورد علاقه ایران و یا مورد علاقه طرف مقابل است. در مذاکرات کارشناسی که سه دور آن برگزار شد بایستی با توافق ژنو  تفاوت قائل شد. در نشست وزرا بحث کارشناسی و جزئی نبود اما مذاکرات کارشناسی مذاکره حقوقی، فنی و جزئی است. در این مرحله بایستی طرفین دقیق باشند و از این باب هر دو طرف  می خواهند از منافع خودشان دفاع و حمایت کنند. 

چرا ایران اولین دور مذاکرات کارشناسی را  ترک کرد؟

امریکا نام19 شرکت و افراد را به لیست تحریم های خود اضافه کرده بود. عده ای در ایران  این اقدام وزارت خزانه داری امریکا  را به عنوان نقض تفاهم ژنو مطرح کردند. در صورتی که از نظر حقوق بین الملل چنین چیزی نبود. اگر تحریم های قبل از 24 نوامبر باشد، ناقض تحریم نیست. تحریم های اخیر امریکا مربوط به دوسال پیش بود . در دو سال اخیر وزارت خزانه داری امریکا  پیگیری می کرد که چه کسانی تحریم ها را دور می زنند و بعد از 2 سال به این شرکت ها و این افراد رسیده بود. اینکه امریکا اسامی این شرکت ها را اعلام کرد،  ربطی به توافق نوامبر ندارد. 

وزارت امورخارجه علی رغم این که می دانست تحریم های اخیر امریکا از لحاظ حقوقی تفاهم را نقض نکرده است، اما در یک اقدام نمادین خواست بگوید ما حتی اینگونه اقدامات را هم نمی پسندیم و آن را با حسن نیت در مذاکرات مخالف می دانیم. اما اگر تحریم های کشنده که گنگره درصدد، تصویب و اجرا است، به طور قطع ناقض تفاهم ژنو خواهد بود.

 

آقای دکتر، اخیراً آقای ولایتی در برنامه شناسنامه گفته است که ایران باید با کشورهای( 5+1) تک تک به گفت و گو بپردازد. بعضی این صحبت آقای ولایتی را تعبیر  به گفت و گوی مستقیم ایران و امریکا کرده اند؟ نظر شما چیست؟

 

نظر آقای ولایتی را از خود وی بپرسید. هر کسی مسئول اظهارات خودش است. بنده از جانب آقای ولایتی نمی توانم حرفی بزنم.

اما باید بگویم، موضوعی که آقای ولایتی مطرح کردند موضوع جدیدی نیست. ایران هر گاه که مذاکره بوده انجام داده است. البته آنچه در هشت سال گذشته انجام دادیم، مذاکره نبود؛ بلکه اعلام مواضع بود و طرف مقابل نیز هیچ علاقه ای نشان نمی داد و جلسه تمام می شد. در مواردی که واقعا مذاکره بوده ایران همیشه مذاکره می کرده است. این مذاکرات  هم به طور تک - تک و هم گروهی بوده است. مثلا ما با روسیه، چین، امریکا و... در قالب (5+1 )مشاوره و تبادل نظر داشتیم. بنابراین گفت و گوی دوجانبه همواره بوده و همچنان ادامه دارد. 

 

آقای خرم در دانشگاه شیراز شما اعلام کرده بودید توافق ژنو با نظر رهبری امضاء  شده است؟ این حرف خود را تایید می کنید؟

 

از نظر وزارت امور خارجه متن توافق ژنو به تایید رهبری رسیده و بعد امضا شده است. بنده هم در دانشگاه شیراز همین حرف را گفتم. باید بگویم این مطلب از اصول وزارت امورخارجه است که سند ملی را بدون تایید رهبری امضا نمی کند. همچنان که آقای روحانی در سال 1382 تا همه چیز را مطرح و موافقت رهبری را نگرفت توافق را امضا نکرد.

 

به نظر شما تحریم ها کی کاهش پیدا خواهد کرد؟

 

کاهش تحریم ها مقدماتی می خواهد که بین طرفین، این مقدمات باید توافق شود و بعد عملاً هر دو طرف کلید اجرای توافق را بزنند. ما در مرحله تهیه این مقدمات هستیم. طرف مقابل نیز نیاز به چنین فرصتی نیاز دارد تا مقدمات این اقدام را فراهم کند. امریکا معاون وزارت خزانه داری خود را به کشورهای آسیایی، خاور دور، حتی امارات و امثالهم فرستاده است، تا اینکه ببیند برای  سست کردن  تحریم ها چه مکانیزم های اجرایی باید برگزیند. آنها می خواهند طوری تحریم ها را  سست کنند که اساس تحریم ها زیر سئوال نرود. آنها و ما  در حال فراهم کردن مقدمات هستیم و به تناسب این که دو طرف آماده شوند، این توافق اجرا می شود.

نکته مهم تر در بحث کاهش تحریم ها بحث کاهش روانی تحریم ها است. توافق ژنو یک اثر روانی روی جامعه جهانی ایجاد می کند و این اثر روانی باعث می شود که تحریم ها خود به خود کاهش پیدا کنند. هند، چین، کره و ژاپن دنبال منافع خودشان برمی گردند. ترکیه  راهی پیدا می کند که بتواند از خرید نفت  یا تبادل کالا با ایران برخوردار شود.  پس ما دو نوع کاهش تحریم داریم.1- کاهش روانی تحریم ها2- کاهش سیستماتیک تحریم ها.