دوستان ما در جهان از عدد انگشتان یک دست تجاوز نمی کنند

دیپلماسی ایرانی: خرداد، سالهاست که برای ایرانیان ماه انتظار است و انتخاب. آب و هوای انتخاباتی امسال با اعلام نهایی اسامی 8 نفر از تایید صلاحیت شدگان توسط شورای نگهبان و عدم عبور آیت الله هاشمی رفسنجانی از کانال این شورا با تعبیر و تفسیرهای فراوان همراه شده است. اما تنها روحانی حاضر در جمع 8 کاندیدای تایید صلاحیت شده توسط شورای نگهبان کیست؟  حسن روحانی، دارای دکترای حقوق از دانشگاه گلاسکو انگلیس، وکیل پایه یک دادگستری و دارای سابقه تحصیل در حوزه علمیه قم در حد اجتهاد است. وی پیش از انقلاب به دلیل فعالیت های انقلابی بارها بازداشت و ممنوع المنبر شد. او پس از انقلاب به مدت بیست سال نماینده مجلس بود و در این مدت دو دوره نایب رئیس اول مجلس و در ادوار دیگر رئیس کمیسیون های دفاع و سیاست خارجی بود. وی همچنین به مدت ۱۶ سال (از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۴) در دوره های ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی و سید محمد خاتمی دبیر شورای عالی امنیت ملی بوده است. وی از سال ۱۳۷۱ تاکنون ریاست مرکز تحقیقات استراتژیک را برعهده داشته است و از نزدیکان آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام به شمار می آید.  روحانی دارای کتب و مقالاتی به زبان های فارسی، انگلیسی و عربی است که آخرین آنها «کتاب امنیت ملی و دیپلماسی هسته ای» است که در آن به شرح عملکرد و نیز خاطرات دوران مسئولیت خود به عنوان مسئول پرونده هسته ای ایران و در مقام دبیری شورای عالی امنیت ملی می پردازد. روحانی هم اکنون عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و نماینده مردم استان تهران در مجلس خبرگان رهبری است.

حضور روحانی در ماراتن انتخابات ریاست جمهوری در ایران موجی از واکنش ها را در رسانه های غربی به دنبال داشت.بسیاری از تحلیل گران غربی از وی با عنوان " مرد هسته ای ایران " نام می برند و نگاهی مثبت و خوش بینانه به این حضور دارند.روحانی در حالی وارد عرصه انتخابات شده است که این بار جهت گیری های سیاست خارجی کاندیداها می تواند معیاری قابل توجه در انتخاب رای دهندگان باشد.آب و هوای خاص سیاست منطقه ای و البته تحریم های ریز و درشتی که هر روز علیه تهران وضع و اجرا می شود، نقش ذکاوت در سیاست خارجی را بیش از گذشته در این انتخابات پررنگ کرده است. دیپلماسی ایرانی در راستای وظیفه اطلاع رسانی خود از همه کاندیداهای ریاست جمهوری برای تشریح سیاست خارجی خود دعوت به مصاحبه کرده است. حسن روحانی، اولین فرد از بین هشت کاندیدای تایید شده شورای نگهبان است که دعوت دیپلماسی ایرانی را لبیک گفته و سوالات ما در حوزه سیاست خارجی را پاسخ داده است.متن این گفتگوی تفصیلی به شرح زیر است:

شما تا چه اندازه مشکلات جاری اقتصادی کشورمان را منبعث از تحریم های بین المللی می دانید؟ چه راهکاری در زمینه سیاست خارجی برای مقابله با تحریم ها در نظر دارید؟

پاسخ کارشناسی به این سؤال که تا چه اندازه مشکلات جاری اقتصادی کشور ناشی از تحریم های بین المللی است، کاری دشوار است. آنچه مسلم است مسئولینی که در مقطعی شعار می دادند که قطعنامه های شورای امنیت کاغذ پاره ای بیشتر نیستند حالا آموخته اند که قطعنامه های شورای امنیت و تحریم های بین المللی بیش از کاغذ پاره است. اتفاقاً همان مسئولین امروز تحریم های بین المللی را در حال حاضر منشأ اصلی مشکلات اقتصادی فعلی کشور می دانند.

یاران قدیمی و بریده امروز از دولت که اکنون به مخالفین آن تبدیل شده اند مشکلات اقتصادی را هم به تحریم ها و هم به سوء مدیریت دولت نسبت می دهند. به نظر من جایگاه ریاست جمهوری یک کشور محل آموختن قواعد اولیه حاکمیت و مناسبات بین المللی نیست. اگر چنین باشد، ملت هزینه گزافی می پردازد. ما فعلا در چنین شرایطی به سر می بریم و هزینه گزافی برای سوء مدیریت دولت های نهم و دهم در همه امور از جمله موضوع هسته ای کشور و اعمال تحریم های بین المللی می پردازیم.از نظر دولت نهم و دهم، «عدالت»، «ظلم جهانی» و «استکبار» شعارهایی بودند که قدرت جذب مردم فرودست و مستضعف را داشتند. این درست بود. ولی مسؤلین دولت در مقام عمل درک صحیحی از درجه «بی عدالتی» و «استکباری» که قدرت های بزرگ در جهان اعمال کرده و می کنند نداشته و ندارند.

.قطعنامه های شورای امنیت و تحریم های بین المللی قطعاً مصداق بارز «بی عدالتی» است، ولی برعکس آنچه مسئولین دولت های نهم و دهم می پنداشتند و تبلیغ می کردند، صدور و وضع و اعمال آنها دور از انتظار نبود. واقع بینی با آرمان گرایی در تضاد نیست. واقع بینی به صداقت، شجاعت، دانش، تجربه و کارآمدی نیازمند است تا در شرایط ویژه و با توجه به واقعیت های موجود، بتوان آرمان ها و ارزش های یک ملت را پیگیری و ارتقا بخشید.

بی شک ارجاع پرونده هسته ای جمهوری اسلامی ایران به شورای امنیت و وضع و اعمال تحریم های بین المللی در آن شرایط بیشتر مبتنی بر ملاحظات سیاسی حاکم بر روابط کشورهای غربی با جمهوری اسلامی ایران بود، و به واقع دلایل و زمینه های کافی حقوقی و فنی برای ارجاع پرونده به شورای امنیت وجود نداشت. این نکته نه تنها ادعای ایران بلکه مورد اذعان دیگران هم بود از جمله آقای محمد البرادعی که در کتاب خاطرات خود از ارجاع پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت در آن مقطع زمانی اظهار تعجب کرده و آن را کاملا سیاسی خوانده است. بر کسی پوشیده نبوده و نیست که امریکا از همان بدو امر مترصد فرصتی بود که پرونده هسته ای ایران را به شورای امنیت بکشاند تا از این طریق با امنیتی کردن موضوع ایران در سطح جهانی، نفوذ و قدرت منطقه ای و بین المللی ایران را به چالشی جدی بکشد و همزمان به آرزوی دیرینه خود  علیه  ایران از زمان اشغال لانه جاسوسی جامه عمل بپوشاند. بهترین موقعیت برای آمریکا زمانی فراهم شد که دولت نهم با تغییر گفتمان و نادیده گرفتن ملاحظات شناخته شده سیاسی و بین المللی راهی را برگزید که به تنش و رویارویی نه تنها با امریکا که با بخش قابل توجهی از کشورها از جمله همسایگان منتهی  شد . اگر چنین فرض کنیم که روی گفتمان دولت نهم و دهم معطوف به مخاطبین و فضای داخلی بود، اما این گفتمان در سطح بین المللی به نحوی طراحی و اجرا شد که هم همسایه های ایران را نگران تر کرد، هم اعضای با نفوذ شورای حکام و شورای امنیت مثل روسیه، چین، هند و آفریقای جنوبی را از همکاری ایران ناامید نمود، هم اروپایی ها را در مسیر همکاری و همدلی با آمریکا قرارداد، و هم زمینه ای برای مظلوم نمایی و ادعاهای واهی رژیم صهیونیستی به وجود آورد. بدیهی است که در چنین شرایطی زمینه ارجاع پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت برای آمریکا تسهیل گردید.

مهمترین هدف دولت یازدهم باید بر اعتماد سازی با جهان خارج و بسامان کردن وضعیت داخل باشد و این دو مهم میسر نمی شود الا از طریق تنش زدایی با دیگران مخصوصا همسایه ها، و ایجاد مدیریت مبتنی بر عقلانیت، تدبیر و قانونمند در داخل. در این مسیر دشوار و ناهموار، تلاش برای لغو تحریم ها باید در اولویت قرارگیرد. همان طور که دلیل اصلی ارجاع برنامه هسته ای به شورای امنیت ملاحظات سیاسی بود، لازم است که راه برون رفت از وضعیت موجود از همان مسیر طی شود و در این مسیر باید برای لغو تحریم ها برنامه دقیقی تدوین شود و در این برنامه نحوه مواجهه با غرب که فارغ از تنش، تهدید، درشت گویی و توهم باشد، مدّنظر قرارگیرد. در تاریخ سیاسی عصر حاضر، دو عامل شیفتگی به غرب و یا نفرت افراطی از آن همواره برای کشور ما زیان بار بوده است. تعامل منطقی و عقلانی با دیگران—از جمله غربیان—ضمن حفظ اصول و مبانی انقلاب، هم رافع انزوای سیاسی کشور است و هم تامین کننده امنیت ملی.

جمهوری اسلامی ایران برای حفظ و توسعه برنامه هسته ای خود متحمل بهای سنگینی شده است. خوشبختانه این برنامه ملی در خلال سالهای گذشته شاهد پیشرفت های شگرفی بوده است به طوری که امروزه غنی سازی به صورت معمولی در سطح قابل قبولی از نظر فناوری انجام می شود، و زنجیره های مختلف چرخه سوخت کاملاً عملیاتی شده و به صورت معمول به کار خود ادامه می دهند. پیشرفت های هسته ای ایران تا آن جا بوده که سازمان های امنیتی غرب و امریکا اذعان کرده اند که ایران قدرت و توان ساخت بمب هسته ای را درصورت اراده سیاسی دارا می باشد، البته هدف جمهوری اسلامی ایران از پیگیری و توسعه برنامه هسته ای خود ساخت بمب هسته ای نیست. ژاپن و چند کشور دیگر نیز چنین توانایی را دارا بوده ولی استراتژی دفاعی آنها همانند ایران، ساخت بمب هسته ای نمی باشد.

جمهوری اسلامی ایران مصمم است تا برای تامین انرژی مورد نیاز کشور در آینده مبادرت به ساخت نیروگاه های هسته ای نماید. بنابراین لازم است در این مسیر قدم های راسخ تری بردارد تا بتواند با سوخت بومی خود نیروگاه های اتمی را در کشور عملیاتی کند.

استراتژی اصلی ایران همواره و در ادوار مختلف حفظ و تکمیل فناوری و دانش بومی هسته ای بوده و هست. توجه به همین استراتژی مبنایی و اصولی بود که طی سال های 82 تا 84 در مراحل مختلف برخی پروژه های هسته ای موقتاً تعلیق شد تا فرصت برای تکمیل مراحل ناقص چرخه سوخت فراهم گردد. شکی نیست که از سال 84 همه زنجیره های چرخه سوخت به مرحله تکمیل و عملیاتی شدن رسیده و پیشرفت های چشمگیری حاصل شده اند. نکته اصلی در این است که با درایت بیشتر هزینه هایی که کشور برای این پیشرفت ها متحمل گردیده یقیناً می توانست بسیار کمتر باشد.

دولت یازدهم باید از تداوم روش و رویکردهای تخریبی و تهیجی در عرصه سیاست خارجی پرهیز کرده، و هم در کلام و هم در عمل در جهت تلطیف فضای سیاسی منطقه و جهان کوشش کند. این مهم محقق نمی شود مگر از راه آگاهی و استفاده از قواعد بازی بین المللی. تندخویی، ارعاب، عوام زدگی، توهم گرایی، و توهین و تحقیر دیگران موجب افزایش دشمنان و کاستی دوستان می شود.

برنامه هسته ای جمهوری اسلامی ایران بومی و صلح آمیز و غیرقابل بازگشت است. بسیاری از کشورها از جمله، همسایگان ما، غربی ها، ژاپن و استرالیا و کره جنوبی، و حتی چین و روسیه به دلایل گوناگون سخن و استدلال ما را نمی پذیرند، و در نتیجه در کشتی آمریکا نشسته و به سیاست تحریم و فشار روی آورده اند. هنر دولت یازدهم باید این باشد که زبان مشترکی با همسایگان و سایر اعضای جامعه بین الملل بیابد تا ضمن تنش زدایی و تلطیف فضای سیاسی بتواند از چرخه سوخت هسته ای و بومی کشور حفاظت کند، و سرنوشت آن را به دست قضا و قدر نسپارد.

به نظر می رسد که مذاکرات هسته ای در غالب 1+5 عملاً پیشرفتی نداشته است. راهکار پیشنهادی شما برای پیشبرد این مذاکرات چیست؟

مذاکرات هسته ای در قالب 1 + 5 با مذاکراتی که در دوران اینجانب صورت می گرفت تفاوت های اساسی دارد، هم از نظر شکلی و هم از نظر ماهوی. برخی تفاوت های شکلی در کیفیت و نتیجه مذاکرات نیز اثرگذار است.

در سال های 82 تا 84 که اینجانب مسئولیت داشتم، به عنوان دبیر شورای امنیت ملی، طرف مذاکره من صرفا وزرای خارجه و رؤسای جمهور کشورهای اروپایی بودند. حال آنکه طرف مذاکره دبیر فعلی شورای امنیت کشور در قالب 1 + 5 مدیران سیاسی وزارتخانه های خارجه کشورهای غربی هستند. مذاکرات در سطح کارشناسی بسیار مهم هستند ولی طبیعتا دامنه اختیارات و تصمیم گیری آنها محدودتر از وزرای خارجه و رؤسای جمهور است. به علاوه برخلاف دوران تصدی اینجانب در حال حاضر غرب مجهز به اهرم تحریم های دو و چند جانبه گسترده و گوناگون شده است که مذاکره برای برون رفت از وضعیت فعلی را مشکل تر کرده است.

دولت های نهم و دهم پس از هوشیاری ناقص و دیرهنگام از تبعات تحریم ها علیه کشور، راهبرد گام به گام برای برون رفت از بحران هسته ای را برگزیده اند که تا کنون نتیجه مثبتی نداشته و آمریکا و غرب با افزودن مداوم بر تحریم ها حتی همزمان با مذاکرات، به صورت مستمر و فزاینده ای معادله را به ضرر مردم ایران رقم می زنند.  این روش نه تنها به حل بحران نمی انجامد بلکه حتی منفعت کوتاه مدتی هم برای کشور و مردم به دنبال نخواهد داشت، چرا که در هر دور مذاکره، موضوع معامله و چانه زنی لغو و یا کاستن از تحریم هایی است که در دور قبلی وجود نداشت.

راهکار برون رفت از وضعیت کنونی، درک صحیح شرایط بین المللی و فراهم سازی ابزارهای متناسب با شرایط نوین جهانی برای تغییر هوشمندانه و مثبت موازنه به نفع ایران بر اساس برنامه ریزی دقیق و حساب شده با در دست گرفتن ابتکار عمل و محروم ساختن دشمنان ایران از بهانه های امنیتی جلوه دادن چهره کشور در سطح منطقه و جهان است.  اجرای موفق این راهکار نیازمند اعتماد به نفس، درک شرایط جهانی، شجاعت، صداقت، و حصول اجماع داخلی از طریق بهره گیری از همه توانمندی های تخصصی و فکری نخبگان ایرانی است.

نگاه شما به روابط ایران و آمریکا چیست؟ آیا از دید شما زمان گفتگوی دو جانبه ایران و آمریکا فرا رسیده است؟ اگر چنین است، راهبرد ما برای آغاز و سرانجام این گفتگوها چه باید باشد؟

روابط ایران و آمریکا دارای زخم های عمیق و مزمن است که التیام آنها به صبر، مقاومت، تدبیر و تلاش نیاز دارد. دشمنی آمریکا با ایران در سه دهه گذشته، یافتن و به کاربردن راه های درمان زخم های موجود را دشوار کرده است. به همین دلیل، در خلال این دوران مجوز مذاکره و زمینه سازی تجدید رابطه با آمریکا از سوی رهبری معظم جمهوری اسلامی ایران داده نشده است. البته فراموش نکنیم که قطع رابطه دیپلماتیک بین دو کشور بعد از انقلاب و متعاقب تسخیر لانه جاسوسی آمریکا در تهران از سوی آمریکا صورت گرفت و ایران در این راه پیشقدم نبود. به هرحال، مجموعه ای از چالش­ها و یا نگرانی ها میان ایران و امریکا وجود دارد که طی سال های متمادی بر شدت و دامنه آن افزوده شده است و بدیهی است که یکباره این مشکلات برچیده نخواهند شد و مستلزم عزم و اراده هر دو طرف مبنی بر جلوگیری از شدت یافتن تنش­ها و حل و فصل مناقشات بر اساس احترام متقابل می باشد.

در شرایط فعلی، هرگونه از سرگیری روابط بین دو طرف نیازمند ایجاد تغییرات جدی در رویکرد ایالات متحده آمریکا در قبال جمهوری اسلامی ایران می باشد. در این صورت، در پیش گرفتن سیاست تنش زدایی و تلاش برای درک متقابل از جمله نخستین گام هایی است که باید برداشته شود. آنچه که اکنون بیشتر مورد نیاز است تلاش برای کاهش تنش و نه الزاماً ایجاد رابطه است.

سخنان اخیر مقام معظم رهبری مبنی بر عدم مخالفت ایشان با مذاکره با آمریکا با حفظ خطوط قرمز، زمینه جدیدی را برای دفاع از حقوق حقه ملت ایران در مواجهه دیپلماتیک مستقیم با آمریکا فراهم کرده است. لکن باید توجه داشت که صرف مذاکره و تماس مستقیم با آمریکائی ها نمی تواند زخم های دیرینه بین دو کشور را به سرعت التیام بخشد و یا داروی شفابخشی برای تسکین دردها و آثار این زخم ها سریعا تجویز نماید.

به نظر من زمان گفتگوی دوجانبه با آمریکا منحصر به دیروز و امروز نبوده و نیست. هر زمان که دو کشور احساس کنند که از طریق گفتگوهای دوجانبه عادلانه با حفظ احترام و حقوق متقابل و با شرایط برابر می توانند بر اختلافات بین خود—حتی به صورت محدود—چیره شوند و زمینه های تنش و مجادله را ازبین ببرند، باید به مذاکره بپردازند. اساسا مذاکره آسان ترین و عقلانی ترین راه حل و فصل اختلافات است؛ چنانکه این امر به صورت یکی از اصول شناخته شده حقوق بین الملل درآمده است. به همین دلیل نظر من این است که باید شرایط فعلی را به دقت مورد ارزیابی قرار داد و در صورت اقتضا، از مذاکره و گفتگوی دوجانبه با آمریکا پرهیز نکرد. البته باید توجه داشت که حتی در صورت عادی سازی روابط، وجود اختلافات نظری و ساختاری در سیاست های خارجی دو کشور مانند کشورهای دیگر واقعیتی طبیعی و انکارناپذیر خواهد بود. در شرایط کنونی، برخی مسائل منطقه ای می تواند موضوع همکاری های دو جانبه در راستای منافع منطقه ای ایران قرار گیرد. با توجه به شرایط موجود، به نظر می­رسد که در گام های نخست باید به مذاکره به مثابه بستری برای جلوگیری از شدت یافتن بیش از پیش فشارها و متوقف ساختن روند تحریم های کنونی نگریسته شود و در مراحل بعدی باید در پی تعدیل فضا تا حذف کامل تحریمها پیش رفت.

راهبرد من برای مذاکره و گفتگوی دوجانبه با آمریکا مبتنی بر اصول و قواعدی است که متضمن حداکثر منافع برای ملت ایران باشد. این گفتگو باید بر پایه احترام متقابل، موقعیت برابر، و حسن نیت صورت گیرد. اینها مواردی است که در هر مذاکره و گفتگو باید از سوی طرف های درگیر رعایت شود. فشار سیاسی، تهدید نظامی، تحریم اقتصادی و تبلیغات مسموم و منفی رسانه ای با این اصول پذیرفته شده بین المللی مغایرت دارد. مذاکره به صرف مذاکره و بدون حصول نتیجه، مورد قبول من نیست. گذشت زمان و استمرار بی نتیجه فرایند مذاکراتی همیشه نمی تواند به سود یکی و یا همه طرف های مذاکره کننده باشد. البته می دانیم که مذاکره یک "فرایند زمان بر" است نه یک رویداد زودگذر.

برای مذاکره با آمریکا باید دستور کار و هدف مشخص و روشنی داشته باشیم و با به کار گیری کارشناسان مجرب، متعهد و خبره دستور کار و هدف خود را پییگیری کنیم. این دستورکار می تواند شامل همه موارد اختلافی بین دو کشور باشد؛ اما برای پرداختن به آنها نیاز به اولویت بندی و الاهم فی الاهم کردن موضوعات است. در آغاز مذاکره باید از ایجاد خوش بینی کاذب و یا بدبینی مخرب پرهیز کرد و در یک کلام نباید قبل از طی شدن همه مراحل و فرایندهای مذاکراتی نسبت به نتیجه آن پیشداوری نمود.

این نکته را نیز نباید فراموش کرد که موضوع روابط ایران و امریکا امروز دیگر تنها یک مسئله در حوزه سیاست خارجی نیست، بیش از سه دهه رویارویی میان ایران و امریکا باعث شکل گیری رویکردها و دیدگاه های مختلفی در داخل جریان های سیاسی شده است که بدون توجه به آنها نمی توان در این زمینه چاره اندیشی کرد. بر این اساس، اجماع بر سر اتخاذ راهبردی سنجیده و دقیق و تعیین اولویت ها و سلسله مراتب آنها براساس منافع ملی و به وجود آوردن فضای مناسب در داخل کشور از طریق توجیه افکار عمومی و مشارکت دادن کلیه نخبگان و نیروهای صاحب فکر  و به ویژه کسانی که نسبت به مسائل جهانی و آمریکا و مقررات بین المللی شناخت کافی دارند، از اقدامات ضروری برای اتخاذ هر گونه سیاستی در این زمینه است.

روابط ایران و برخی از همسایگان در حال حاضر با دشواری هایی روبرو است. از دید شما چه اقداماتی باید صورت گیرد که این روابط بهبود یابد؟

برای هر کشوری داشتن روابط مطلوب با همسایگان یک ضرورت است. به تحقیق می توان گفت که همسایگان برای هر کشوری دارای اهمیت و اولویت هستند؛ و برای ما هم. ما با 15 کشور دارای مرز مشترک خاکی و یا آبی هستیم. داشتن چنین تعداد همسایه برای هر کشوری هم امتیاز است و هم چالش. شکی نیست که از میان همسایگان ما، انتخاب مهمترین بسیار مشکل و بسا غیرممکن است.

روابط خوب و مطلوب بین دو کشور همسایه در هر نقطه ای از دنیا در طول تاریخ همواره بر پایه اصل "حسن همجواری" قرار داشته است. این اصل در بسیاری از معاهدات دو و چند جانبه از جمله قرارداد 1975 ایران و عراق مورد تاکید قرار گرفته است. تحقق این اصل در عمل منوط به رعایت دو شرط اساسی است: یکی احترام به تمامیت ارضی یکدیگر و دیگری عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر. در کنار این شروط، سیاست و مشی های مبتنی بر تنش زدایی و اعتماد سازی ضرورت تام دارد؛ که البته رعایت و حفظ این دو منحصر به همسایگان نیست و در تحکیم روابط با غیر همسایگان هم باید به کار گرفته شود.

عراق، افغانستان، پاکستان و ترکیه به عنوان همسایگانی که هر یک دارای صدها کیلومتر مرز مشترک با ایران هستند، اشتراکات فراوانی با ما دارند. علیرغم وجود مشترکات بی شمار، تاریخ ما مشحون از حوادث تلخ و ناگوار با برخی از این همسایگان بالاخص عراق است. هر دولتی که در ایران تصدی امر را به عهده داشته باشد وظیفه دارد که روابط حسنه و فارغ از تنش و اختلاف را با این چهار دولت همسایه برقرار کرده و تعمیق بخشد. وضعیت بی ثبات موجود در افغانستان، پاکستان و عراق می تواند به سرعت امنیت ملی ما را تهدید کند. بلند پروازی های ترکیه در منطقه برای ما نیز خالی از مشکل نیست. همه این واقعیت ها ایجاب می کند که تحولات این کشورها با دقت رصد شده و در قبال آنها تمهیدات لازم مخصوصا در مرزهای مشترک در نظر گرفته شود.

عنایت ویژه به کشورهای مزبور نباید موجب گردد تا اهمیت همسایگان واقع در بخش جنوبی خلیج فارس نادیده گرفته شود. موقعیت استراتژیک خلیج فارس و تهدیدها و مزاحمت های ناشی از حضور نیروهای خارجی در این آبراه حیاتی بر کسی پوشیده نیست. اختلافات قومی، مذهبی، مرزی و ارضی در بخش جنوبی کشور با گذشت سال ها نه تنها کاهش نیافته بلکه با تحریکات قدرت های پیرامونی و فراپیرامونی افزایش یافته است. این اختلافات اثرات مخربی بر ثبات و امنیت همه کشورهای درگیر، از جمله ایران، دارد. برخی از این مشکلات مخصوصا اختلافات ارضی عمری نزدیک به نیم قرن دارند—مثل مساله تحدید حدود فلات قاره ایران با کویت. بحث جزایر سه گانه ایرانی در خلیج فارس هم که حدیث دیگری است.

اختلافات مذهبی و قومی بالاخص تنازع شیعی - سُنی بیش از هر زمان دیگر در این محیط نا آرام به شدت آزاردهنده و مخرب هستند. همین مساله نه تنها بر روابط پیچیده و شکننده ایران و عربستان سایه افکنده، بلکه از مرزهای منطقه هم گذشته و توده های مردمی ناآگاه در مصر و سایر مناطق را تحت تاثیر قرارداده است. پدیده القاعده و طالبان نه فقط برای غرب که برای همه کشورهای منطقه و سرزمین های اسلامی، از جمله حامیان دیروز آنها، نیز نامیمون می باشند. تفسیر احکام و مبانی ارزشمند اسلامی با نگاه متحجرانه طالبانی چهره اسلام و مسلمانان را مشوه و لکه دار نموده است. تحجر تنها مشکل موجود نیست که ایران اسلامی با آن مواجه بوده و هست. خشونت و تروریسم و مواد مخدر راه تنفس سالم و آزاد ایران را به طرف شرق و غرب دشوار کرده است. تحرکات قومی با همراهی و تحریک دولت ها و گروه های خارجی به این وضعیت نابهنجار کمک کرده است. همه اینها مشتی است از خروار مشکلاتی که دولت آتی ایران با آنها مواجه خواهد بود.

تحولاتی که پس از پایان جنگ سرد اتفاق افتاد محیط پیرامونی ما در بخش شمالی کشور را تحت تاثیر قرارداد. این تحولات موجب گردید تا ما در دریای خزر علاوه بر روسیه (دولت جانشین شوروی) با سه کشور تازه تاسیس جمهوری آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان نیز همسایه شویم. روابط با روسیه همواره واجد امتیازات و نیز مشکلاتی است که لااقل تاریخ 200 سال گذشته ما را تحت تاثیر قرار داده است. فقدان مرز خاکی مشترک بین ایران و روسیه از اهمیت موضوع حسن همجواری نمی کاهد. واقعیت این است که روسیه، به رغم سیاست "نگاه به شرق" ایران، حفظ منافع خود را در گرو تقویت رابطه با غرب دیده است. حمایت روسیه از قطعنامه های تحریمی ایران در شورای امنیت و لغو برخی معاهدات نظامی، تنها برخی از اقدامات ضد ایرانی روسیه بوده است. استفاده از کارت ایران در بازی با غرب و مخصوصا آمریکا برای روسیه همیشه سودآور بوده است. علیرغم این واقعیات، حفظ و توسعه روابط دوستانه با روسیه ضروتی انکارناپذیر تلقی و توصیه می گردد.

سایرهمسایگان شمالی هم با درک شرایط ایران و استفاده از موقعیت، به تقویت روابط خود با غرب پرداخته و با درجات مختلف از ایران فاصله گرفته اند تا مبادا رابطه آنها با غرب دچار مخاطره شود. در میان آنها، جمهوری آذربایجان، بدون اغراق، به خطر امنیتی برای ایران تبدیل شده است. برخی اقداماتی که در جمهوری آذربایجان علیه ایران صورت می گیرد، حاکی از تمایلات بعضی مقامات این کشور برای به خطر انداختن امنیت و تمامیت ارضی ایران دارد. مسؤلین ایرانی به هیچ عنوان نباید نسبت به این اقدامات بی تفاوت بوده و از آن به سادگی عبور کنند. البته این حرف به معنای آن نیست که طرف ایرانی بحران آفرینی کرده و یا به تنش های موجود دامن بزند. برای مواجهه با این وضعیت تدبیر، سعه صدر و قاطعیت لازم است که در دولت آتی باید مورد توجه قرارگیرد.

یکی از خصیصه های موجود در روابط بین الملل که قدمتی به اندازه عمر تاریخ دارد، تلاقی و تنازع منافع بین کشورها و مخصوصا بین همسایگان است. سنت تاریخی و عرف بین المللی که امروزه در قالب اصول حقوق و روابط بین الملل متجلی شده است، مقرر می دارد که مذاکره و گفتگو بهترین، ساده ترین و عاقلانه ترین راه برای حل و فصل اختلافات و رفع تنازعات است. ایران—مثل هر کشور دیگری—در رابطه با همسایگان و دولت های هم کیش دو راه در پیش رو دارد: یکی تحکیم و ارتقای آن بخش از روابطی که حسنه و بدون مشکل است، و دیگری گفتگو و مذاکره منطقی و جدی و نشان دادن حسن نیت در خصوص مواردی که محل اختلاف و یا در معرض بروز اختلاف می باشند. تحقق این امر مهم در گرو تدوین و اجرای سیاستی دقیق، منطقی، متوازن، آینده نگر و اطمینان ساز؛ ونیز با استفاده از نیروهای توانمند، متعهد، دلسوز و آگاه به امور است.

وضعیت فعلی سیاست خارجی را چگونه ارزیابی می کنید؟ نقاط قوت و ضعف دولت فعلی درحوزه سیاست خارجی چیست؟

 بهترین ملاک ارزیابی وضعیت فعلی سیاست خارجی کشور، نگاهی به کیفیت روابط دیپلماتیک ما با دیگران است—چه در سطح دوجانبه و چه در سطح چند جانبه و بین المللی. وضعیت ما با همسایگان که در بالا اجمالا به آن پرداخته شد، روشن است. با اروپائی ها هم همینطور. در تاریخ چند سده اخیر ایران، برهه ای را نمی توان یافت که روابط ایران با کشورهای اروپائی به سردی، نامطلوبی و تنش آلود امروز باشد. وجود تحریم های گسترده اتحادیه اروپا علیه ایران گواهی بر این ادعا است. تکلیف کشورهایی مثل آمریکا و کانادا هم که روشن است: هروز تهدید و تحریم جدیدتر. آفریقائی ها علیرغم برخورداری از حمایت های بی دریغ مادی و معنوی ایران پس از انقلاب، در سالهای اخیر روی از ما گردانده اند. کار به جائی رسیده که سنگال و سیرالئون و کنیا هم به ما روی خوش نشان نمی دهند. قطعنامه های سازمان ملل علیه ما (در زمینه حقوق بشر) با آرای بی سابقه و بالا به تصویب می رسد. هیچ موقعیت ارزشمندی در عرصه بین المللی نمی توانیم کسب کنیم. فی الواقع اگر بخواهیم دوستان و همراهان خود را در صحنه بین المللی و در میان کشورهای بزرگ و کوچک جستجو کنیم، شاید از انگشتان یک دست تجاوز نکنند؛ آنهم کشورهایی که عموما فاقد اعتبار بین المللی هستند طی سال های گذشته، به دلیل سیاست های اتخاذ شده، حق انتخاب های استراتژیک ایران بسیار محدود شده و به جز روابط محدود با برخی کشورهای کم اهمیت آمریکای لاتین که آن هم اخیراً کاهش یافته است، ایران ناگزیر به اتکا به سیاست های دوپهلوی کشورهایی مانند روسیه و چین و هند در سطح بین المللی شده است.

در سطح منطقه ای، کشورهای عضو شورای همکاری در مخالفت با ایران وحدت رویه بیشتری پیدا کرده و مخالفت های آنها صریح تر و علنی تر شده است. رفتارهای ما همچنین باعث ارتقای سطح تأثیرگذاری کشورهای رقیب در منطقه و کنار گذاشته شدن ایران در فرایند تحولات منطقه ای شده است. این در حالی است که در شرایط امروز جهانی قدرت دیپلماسی یکی از مهمترین عناصر قدرت ملی محسوب می شود. جمهوری اسلامی ایران در حالی شرایط دشواری را به لحاظ منطقه ای و بین المللی تجربه می کند که تحولات خاورمیانه و شمال آفریقا بسیاری از رژیم های دیکتاتوری و یا وابسته به غرب را در منطقه سرنگون و یا متزلزل ساخته است. چنین شرایطی قطعاً می توانست دستاورد بزرگی برای جمهوری اسلامی ایران محسوب شده و موازنه استراتژیک در منطقه را کاملاً به سود ایران متحول نماید، اما برخی تندروی ها و رفتارهای نسنجیده موجب گردید که جمهوری اسلامی ایران از این فرایند بهره کافی نبرد.

متأسفانه در سال های اخیر، دولت نهم و دهم به نام سیاست خارجی تهاجمی به اقدامات بی هدفی در سطح بین المللی دست زده است که بیشتر به بحران آفرینی شباهت دارد تا یک سیاست خارجی منسجم و فراگیر. به عبارت دیگر، بررسی رفتار و عملکرد دولت نهم در حوزه سیاست خارجی نشان دهنده مجموعه ای از اقدامات ناهماهنگ، نامتجانس و بعضاً متضاد است که حتی اطلاق عنوان سیاست خارجی بر آنها نیز دشوار به نظر می رسد. طرح غیر دیپلماتیک موضوعاتی مانند نفی هولوکاست و ضرورت محو اسرائیل، که به بیان رئیس جمهور مهمترین جلوه سیاست خارجی تهاجمی دولت محسوب می شود، در حالی دشمنان جمهوری اسلامی ایران را در دشمنی خود علیه ایران متحدتر و مصمم تر ساخت که کشور به دلیل پی گیری برنامه هسته ای خود نیازمند آرامش بیشتر در سطح بین المللی بود. این گونه مواضع تند و پرهزینه که بیشتر اهدافی تبلیغاتی داشته است، اغلب بدون آنکه هیچ تأثیر مثبتی بر منافع ملی کشور داشته باشد، پس از مدتی رها شده و به فراموشی سپرده شده و تنها در نهایت پیامدهای ناگوار آن برای کشور باقی مانده است.

تحولات بین المللی همیشه با فراز و نشیب هایی همراه بوده و هست. هیچ تحولی برای مدت طولانی پایدار و ثابت نخواهد بود. به همین دلیل با سیاست های ایستا و انعطاف ناپذیر نمی توان پا به پای سیر تحولات جهانی به پیش رفت. البته آن جا که مقاومت و ایستادگی در برابر خواسته ها و تمایلات ناروای دیگران ضرورت پیدا می کند، پافشاری بر حقوق ملت امر پسندیده و بل واجب است.

پیامدهای اقتصادی سیاست خارجی دولت نهم و دهم یکی دیگر از موضوعاتی است که به اعتقاد بنده باید مورد توجه ویژه قرار بگیرد. این پیامدها وضعیت معیشت مردم را حتی تا سال های آینده نیز تحت تأثیر قرار خواهد داد. کاهش شدید سطح سرمایه گذاری های خارجی به ویژه در بخش انرژی، کاهش سطح دسترسی به فناوری های پیشرفته؛ تضعیف موقعیت ایران در نهادهای اقتصادی بین المللی؛ تشدید فرار سرمایه های داخلی به خارج از کشور و بسیاری از مشکلات دیگر وضعیت نامطلوبی را در پیش روی اقتصاد ایران در سال های آتی قرار داده است.

اولویت های سیاست خارجی دولت شما چیست؟

 هرگونه اولویت بندی در سیاست خارجی باید از یکسو معطوف به در واقعیت های امروز داشته باشد و از سوی دیگر ملهم از ارزش ها و آرمان هایی که مردم ایران در فرایند انقلاب اسلامی تحقق آنها را خواستار شده اند. همان گونه که در پاسخ به سوال پیش گفته شد، متأسفانه کشور در حوزه مناسبات خارجی در شرایط مناسبی قرار ندارد و هر دولتی که در آینده به قدرت برسد باید بخش مهمی از تلاش های خود را معطوف به بازسازی این مناسبات بنماید. آنچه که امروز می توان به عنوان اولویت سیاست خارجی بر آن تأکید کرد این است که باید در گام نخست از سوء تفاهم ها و تنش های غیر ضروری در روابط با قدرت های بزرگ و همچنین برخی قدرت های منطقه ای کاست. باید توجه داشته باشیم که در جهان امروز سرنوشت دولت ها پیوندهای پیچیده و گوناگونی با یکدیگر پیدا کرده است و هیچ دولتی نمی تواند یکجانبه و یا در انزوا عمل کند. حتی قدرت بزرگی مانند امریکا نیز قادر نیست اهداف خود را در جهان به صورت یکجانبه دنبال کند. بنابراین، برای پیشبرد هر سیاستی در سطح بین المللی باید مجموعه ای از کشورهای دیگر را با خود همراه کرد. اگر این اقدام صورت نگیرد، رفتارهای یکجانبه، به ویژه برای کشورهایی که ظرفیت ها و توانمندی های محدودی دارند، تنها موجب تشدید تنش و سوء ظن می شود. البته بر اساس اصول و آرمان های انقلاب ما با هرگونه سلطه پذیری و سلطه جویی مخالفیم و معتقدیم که روابط خارجی باید براساس اصول سه گانه عزت، حکمت و مصلحت باشد. بر این اساس، اولویت سیاست خارجی دولت من در درجه اول تامین و حفظ منافع ملی از طریق اعتماد سازی و تنش زدایی با جهان خارج است. عرصه بین المللی، عرصه تقابل و تزاحم منافع بین کشورها است. هنر دیپلماسی این است که در این عرصه مخاطره انگیز، کشتی منافع و امنیت ملی کشور را بتوان با درایت به ساحل امن رساند.

به باور من تدوین و اجرای سیاست خارجی کارآمد، اعتماد آفرین، تنش زدا و مبتنی بر احترام متقابل با دیگر کشورها و بازیگران بین المللی مخصوصا همسایگان، و با در نظر گرفتن ویژگی های هر یک از آنها، ضروتی تام و فوری دارد. تردیدی نیست که نقاط افتراق قابل توجهی بین ایران و کشورهای دیگر وجود دارد—که این وضعیت منحصر به ایران نیست و تمام عرصه گیتی را دربرمی گیرد؛ اما دمیدن در شیپور اختلافات و تحریک نقاط حساس دیگران نه مشکلی را حل می کند و نه گشایشی در رابطه خارجی کشور به وجود می آورد.

علاوه بر این، ما به عنوان یک دولت ملی موظف هستیم تمام تلاش خود را برای بهره گیری از روابط خارجی در جهت بهبود شرایط اقتصادی کشور بکار بگیریم. تجربه نشان می دهد که در شرایط امروز جهانی کشورهایی توانسته اند فرایند رشد اقتصادی خود را با موفقیت دنبال کنند که در سیاست خارجی از موضعی فعالانه مسائل خود را با دیگران مدیریت کرده اند.

ایران با بهره گیری از فرهنگ و تمدن دیرپا و غنی ایرانی – اسلامی خود ظرفیت قابل توجهی برای اشاعه آثار و ویژگی های فرهنگی و تاریخی خویش  در سطح جهانی دارد و جای بسی تاسف است که علیرغم وجود چنین ظرفیت های گرانسنگی، ایران مجال ایفای نقش واقعی و بحق خود در جامعه بین المللی نیابد و یا موقعیت خدادادی خود را قدر نداند و از آن بهره نبرد. سیاست خارجی دولت من حفظ و ارتقای چنین نقشی در سطح جهانی است.

با توجه به اهمیت روزافزون کار و تعامل با سازمانها و تشکیلات بین المللی، دولت من در مراحل تدوین و اجرای سیاست خارجی، با دقت لازم و برنامه ریزی دقیق، تلاش می کند تا موقعیت ایران را در این سازمانها بهبود بخشیده و از سازوکارهای آنها برای پیشبرد اهداف ملی خود استفاده کند.

در یک کلام، در تدوین و اجرای سیاست خارجی موارد زیر ملحوظ می شود: شناخت ظرفیت های ملی و بومی و نیز آگاهی از ظرفیت های طرف های مقابل، تحلیل دقیق و کارشناسانه وقایع و رویدادها، عدم تصلب و انعطاف پذیری در تصمیمات، قاطعیت در اجرا، پرهیز از شعارزدگی و عوام گرایی در موارد و مسائل راهبردی، انتخاب صحیح مشی عملگرایی و آرمان گرایی (برحسب مورد)، آگاه سازی و روشنگری در سطح داخلی و نیز بین المللی. این فهرست البته بر حسب مورد می تواند شامل عناصر ضروری دیگری نیز گردد.  

محروم ساختن دشمنان از بهانه هایی که به دشمن فرصت می دهد چهره جمهوری اسلامی ایران را در سطح منطقه و جهان امنیتی جلوه دهند از اولویت راهبردی برخوردار است. اجرای موفق این راهکار نیازمند اعتماد به نفس، درک جهانی، شجاعت، صداقت و اجماع داخلی، ابتکار عمل و بهره گیری از همه توانمندی های تخصصی و فکری تمامی نخبگان ایرانی است./ 16

انتشار اولیه: دوشنبه 6 خرداد 1392/ باز انتشار:یکشنبه 26 خرداد 1392