تجهیز مخالفان بشار آسان تر شد

دیپلماسی ایرانی: موقعیت حقوقی ائتلاف ملی مخالفان بشار اسد رئیس جمهور سوریه  وارد مرحله جدیدی شده است. اگر فرانسه پیشگام ارتقای موقعیت این ائتلاف بود اما این امریکا بود که با شناسایی ائتلاف ملی سوریه به عنوان نماینده مردم سوریه موجب شد موج به رسمیت شناختن این ائتلاف توسط کشورهای مختلف شدت گیرد.بر همین اساس پس از به رسمیت شناخته شدن این ائتلاف از سوی امریکا بود که 130کشور شرکت کننده در کنفرانس "دوستان سوریه" که در مراکش برگزار شد، "ائتلاف ملی گروه های انقلابی و مخالفان سوریه" را به عنوان "تنها نماینده ملت سوریه" به رسمیت شناختند.دیپلماسی ایرانی ابعاد این مسئله را در گفت و گو با دکتر محسن عبداللهی، استاد حقوق بین الملل دانشگاه شهید بهشتی بررسی کرده است:

ماهیت شناسایی اپوزیسیون در یک کشور که حاکمیت مرکزی و رسمی دارد چیست و چه جایگاهی در حقوق بین الملل دارد؟

شاسایی یک عمل یک جانبه سیاسی است که اصولا اثر تاسیسی نداشته و جنبه اعلامی دارد. یک جانبه است، چون دولت ها به صورت یک جانبه انجام می دهند. سیاسی است، چون به کاملا به اراده دولت اعطا کننده شناسایی یا اعطا نکننده شناسایی بستگی دارد. اصولا اثر اعلامی دارد و نه تاسیسی، چون در مورد شناسایی موجودیت ها در عرصه بین المللی، ایجاد آن موجودیت ها اصولا امری واقعی است. یعنی این شناسایی نیست که به شکل گیری آن موجودیت کمک می کند بلکه این مسئله در عالم واقع اتفاق می افتد و شناسایی خبر از یک امر موجود و اتفاق افتاده می دهد.

اما در مواردی که وجود موجودیت مورد شناسایی به هر دلیلی مورد مناقشه سیاسی بین دولت ها باشد، شناسایی می تواند نقش خارق العاده ای ایفا کند که در مواقع عادی نمی تواند بازی کند. برای مثال در مورد کوزوو این مسئله کاملا مشخص است. در مورد کوزوو مشاهده می شود که شناسایی اثری  شبه تاسیسی در ایجاد دولت کوزوو دارد. یعنی در حالی که به واقع کوزوو موفق به جمع کردن عناصر سه گانه تاسیس یک دولت در حقوق بین الملل نشده، شناسایی نقشی تکمیلی برای سه عنصر در حال تجمیع، بازی می کند. همین وضعیت در مورد فلسطین هم در حال وقوع است. در حالی که فلسطین علیرغم استحقاق تاریخی تاسیس شدن به عنوان یک کشور در حقوق بین الملل، متاسفانه برای داشتن عنصر سوم یعنی اعمال حاکمیت موثر بر سرزمین و مردمان خود، با چالش هایی مواجه است که علت آن اقتداری است که رژیم اسرائیل اعمال می کند. شناسایی اخیر مجمع عمومی سازمان ملل، نقشی شبه تاسیسی برای ایجاد دولت فلسطین ایفا می کند. بنابراین شناسایی یک عمل یک جانبه سیاسی اعلامی است اما در مواردی می تواند نقش تاسیسی نیز ایفا کند.

آیا شناسایی مختص به شناسایی دولت ها است یا موجودیت هایی مانند گروه های شورشی نیز می توانند مورد شناسایی قرار گیرند؟

شناسایی در چند حوزه قابل تحقق است: 1. شناسایی یک دولت ـ کشور (State) 2. شناسایی حکومت ها مانند شناسایی حکومت پرویز مشرف بعد از کودتای 1999 3. شناسایی گروه های شورشی به عنوان گروه متخاصم یا طرف یک درگیری مسلحانه غیر بین المللی در مناقشاتی نظیر لیبی یا سوریه.

در اینجا باز هم باید به نقشی که شناسایی به عنوان بازوی کمکی برای وضعیت هایی که در آن حق ملتی برای تعیین سرنوشت برجسته می شود، اشاره کرد. در مسئله کوزوو و یا در مسئله سوریه این استدلال باعث تقویت شناسایی گروه های مخالف دولت شده است. به هر حال باید به این نکته توجه کرد که شناسایی در این وضعیت ها در حال تجربه جدیدی است که هنوز در حقوق بین الملل مستقر است.

ائتلاف مخالفان بشار اسد چه موقعیت حقوقی دارد؟ آیا یک گروه شورشی به حساب می آید یا نه؟

در حقوق بین الملل کلاسیک، شورشیان دارای هیچ وضعیت حقوقی ای نیستند. بنابراین در حقوق بین الملل کلاسیک شناسایی یک گروه به عنوان گروه شورشی هیچ اثری ندارد. اما اگر این شورشیان بتوانند به بخش قابل ملاحظه ای از سرزمین تسلط پیدا کنند و در آن بخش برای مدت زمان معقول اعمال حاکمیت موثر داشته باشند و بتوانند به طور انتظام یافته ای با دولت مرکزی بجنگند و دولت مرکزی به نحو ضمنی یا صریح این گروه شورشی را به عنوان «متخاصم یا طرف مخاصمه غیر بین المللی» شناسایی کند، در این صورت این گروه های شورشی تبدیل به «طرف مخاصمه» خواهند شد. از این جا به بعد یک سلسله حقوق و تکالیفی هم برای دولت مرکزی ایجاد خواهد شد و هم برای شورشیان. از جمله این تکالیف این است که هر دو طرف باید نسبت به یکدیگر حقوق درگیری های مسلحانه غیر بین المللی حاکم بر چنین مخاصمه ای را رعایت کنند.

گروه های معارض سوری، بیش از یک سال است که توسط دولت سوریه به عنوان طرف شناسایی شده اند. این که دولت بشار اسد از این گروه ها می خواهد که وارد مذاکره شوند به این معناست که این گروه ها از نظر دولت بشار اسد به عنوان یک طرف مخاصمه شناسایی شده اند. اما نکته مهمی که اینجا مطرح می شود، حقوق و تکالیف دولت های ثالث و شناسایی این دولت ها است. طبیعی است که دولت های ثالث هم بعد از این که یک گروه شورشی حداقل شرایط یعنی تسلط بر سرزمین، اعمال حاکمیت موثر و در نهایت داشتن یک دیسیپلین نظامی را به دست آورد، البته بعد از شناسایی این گروه ها توسط دولت مرکزی به عنوان طرف مخاصمه، می توانند این گروه ها را به عنوان طرف مخاصمه شناسایی کنند.

این شناسایی چه آثار حقوقی خواهد داشت؟

حقوق بین الملل کلاسیک، هم چنان از دولت مرکزی در برابر گروه های متخاصم حمایت می کند. بر اساس این حقوق، دولت مرکزی می تواند از دولت های ثالث برای کمک به سرکوب شورشیان دعوت به مداخله کند. این همان کاری است که دولت سوریه یا بحرین انجام داده اند. به عبارت دیگر دولت مرکزی به موجب حقوق بین الملل کلاسیک حق دارد که از دول دیگر درخواست مداخله به نفع خود بکند. در حالی که طرف مخاصمه یعنی همان گروه های شورشی سابق از چنین حقی برخوردار نیستند. در واقع در حقوق بین الملل کلاسیک اصل بر حمایت از دولت مرکزی است تا زمانی که این دولت امیدوارانه به جنگ با گروه­های متخاصم می پردازد. این وضعیت به طور دقیق در مناقشه افغانستان قابل مشاهده بود. وقتی که طالب ها بیش از هشتاد و چهار درصد از خاک افغانستان را در اختیار داشتند، جبهه متحد شمال، هم چنان به عنوان نماینده قانونی دولت افغانستان توسط بسیاری از کشورها و از جمله سازمان ملل متحد به رسمیت شناخته می شد.

اما در حقوق بین الملل در حال ظهور در جایی که اثبات شود مردم از رهگذر اعمال حق تعیین سرنوشت داخلی در حال جنگ با دولت مرکزی هستند، وضعیت در کمک به دولت مرکزی تغییر می کند. به این معنی که اگر حقوق بین الملل کلاسیک به دولت های ثالث اجازه می داد که به نفع دولت مرکزی وارد شوند، در حقوق بین الملل در حال ظهور، جایی که طرف های متخاصم برای تعیین حق سرنوشت داخلی خود می جنگند، کمک به دولت مرکزی قابل پذیرش نیست. چون اصل حق ملت ها در تعیین سرنوشت یکی از اصول و قواعد آمره حقوق بین الملل است و هیچ قاعده ای نمی تواند در مصاف با قاعده آمره مرجح شناخته شود. بنابراین در این جا دخالت دولت های ثالث به نفع دولت سوریه اندکی مورد تردید خواهد بود. به ویژه این که این معارضان تبدیل به یک طرف مهم در این مناقشه شده اند و با ائتلافی که تشکیل شده، آن ها توانسته اند خود را به عنوان نماینده بخش مهمی از مردم سوریه معرفی کنند.

معارضین سوری بعد از گذشت زمان کوتاهی از شروع بحران در سوریه وارد مرحله شناسایی به عنوان طرف مخاصمه شده است. شناسایی ائتلاف ملی مخالفان بشار اسد توسط فرانسه و امریکا چه ماهیتی دارد؟

در واقع با موافقت نامه ای که در دوحه قطر منعقد شد، گروه های معارض توانستند به عنوان یک صدای واحد خود را به عنوان نماینده بخشی از مردم سوریه معرفی کنند. طبیعی است که در این شرایط آن ها یک گام جلوتر از طرف مخاصمه هستند. این جا بحث کاملا سیاسی است. کشورهای ثالث بر اساس تشخیص اولیه خود، تصمیم می­گیرند که آیا این گروه ها به چنان جایگاهی دست یافته اند که به عنوان نماینده این کشور شناسایی شوند یا خیر؟ این عمل کاملا سیاسی است و می تواند آثار و عواقب حقوقی خاص خود را هم به نفع گروه های شناسایی شده و هم به ضرر دولت های شناسایی کننده به دنبال داشته باشد.

باید توجه داشت که در مورد حکومت طالب ها نیز چنین وضعیتی پیش آمد. طالب ها نزدیک به یک دهه به عنوان حکومت موثر افغانستان به وجود آمدند و دولت امارات اسلامی افغانستان را بنا نهادند. اما جالب است که بدانید در آن سال ها تنها موفق به جلب شناسایی سه کشور یعنی امارات متحده عربی، عربستان سعودی و پاکستان شدند. در این مورد علت اصلی این که طالب ها موفق نشدند شناسایی بیشتری را به دست آورند، این واقعیت بود که طالب ها در اقدامات خود تعهدات بین المللی افغانستان و مقررات حقوق بشر را رعایت نمی کردند و با قرائت خشک خود از قواعد اسلامی، نارضایتی زیادی را در عرصه بین المللی به وجود آورند.

به نظر من در مورد سوریه نیز جایگاه عملی گروه های عضو ائتلاف ملی قابل مقایسه با طالب ها نیست. آن ها موفق نشدند به اندازه طالب ها بخش اعظمی از خاک سرزمین خود را در اختیار بگیرند. علاوه بر این دولت سوریه هم چنان مورد حمایت برخی از دولت های عضو دائم شورای امنیت،[1] برخی قدرت های منطقه ای و دولت های دیگری است که هم چنان دولت بشار اسد را به عنوان نماینده مردم سوریه به رسمیت می شناسند. مضاف بر این که گروه های ائتلاف در نبرد خود با دولت مرکزی، بعضا به مانند خود دولت مرکزی قواعد و مقررات حقوق بشردوستانه بین المللی را نادیده می گیرند. بنابراین به نظر من این عوامل، شناسایی ائتلاف مخالفان بشار اسد به عنوان نماینده دولت سوریه را به یک شناسایی زودرس تبدیل می کند و اعتبار چنین شناسایی محل تردید خواهد بود.

شناسایی ائتلاف ملی مخالفین بشار اسد، چه آثار و نتایجی خواهد داشت؟

مهم ترین اثر این شناسایی ائتلاف مخالفین برای این گروه آن است که دولت هایی که این ائتلاف را به عنوان نماینده ملت سوریه شناسایی کرده اند، می توانند کمک های لجستیکی، تسلیحاتی و مادی بیشتری برای ادامه نبرد در اختیار آن ها قرار دهند. به نظر می رسد علت اصلی شناسایی اعطا شده هم همین باشد. نکته مهم در این زمینه این است که تا قبل از موافقت دوحه، هیچ دولتی صراحتا اذعان نکرده بود که سلاح یا کمک های نظامی در اختیار گروه های معارضه قرار می دهد. یعنی این دقت وجود داشت که کمک ها جنبه نظامی پیدا  نکند چرا که بر اساس حقوق بین الملل، تجهیز مخالفان علیه دولت مرکزی مداخله مشروع درنظر گرفته شده و ممنوع است. قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل در سال 1970 موسوم به قطعنامه 2625 با عنوان اصول حاکم بر روابط دوستانه دولت­ها بر اساس منشور ملل متحد، دولت ها را از کمک به گروه های شورشی در خاک کشورهای دیگر منع می کند. بنابراین این احتمال وجود دارد که این دولت ها می خواهند با شناسایی ائتلاف ملی به عنوان نماینده قانونی کشور سوریه، کمک های نظامی و تسلیحاتی در اختیار آن ها قرار دهند. اثر دیگر این شناسایی، ایجاد جایگاه و منزلت بین المللی و مشروعیت بیشتر در عرصه بین المللی برای این ائتلاف خواهد بود.

آیا این شناسایی به معنای آن است که روابط دیپلماتیک کشورهای شناسایی کننده با دولت بشار اسد قطع شده است؟

بله؛ به این معنی خواهد بود که اساسا دولت بشار اسد به عنوان نماینده کشور سوریه به رسمیت شناخته نخواهد شد. نکته جالب این است که دولت ها در اعطای چنین شناسایی ای در آزادی مطلق قرار دارند. چون این یک عمل سیاسی است. اما اگر این انتخاب زودرس یا نابهنگام باشد، ممکن است عواقبی را بر دولت شناسایی کننده تحمیل کند. این اتفاق در صورتی رخ می دهد که در آینده گروه مخالف شناسایی شده به عنوان نماینده ملت، در اینجا ائتلاف ملی مخالفین، نتواند موفق به سرنگونی دولت مرکزی کنونی  شود. بنابراین به لحاظ حقوقی، این شناسایی، زودرس، نارس و نابهنگام تلقی می شود و دولت شناسایی کننده از نقطه نظر حقوقی به دلیل کمک به گروه شناسایی شده و به عبارت دیگر به علت مداخله در امور داخلی دولت دیگر، دارای مسئولیت بین المللی خواهد بود. حال باید دید در آینده چه اتفاقاتی در عرصه عمل رخ خواهد داد./12

انتشار اولیه: شنبه 25 آذر 1391 / بازانتشار : سه شنبه 28 آذر 1391