چه کسی دست دوستی را دراز کرده است

دیپپلماسی ایرانی:‌ علی اکبر صالحی، وزیر امور خارجه ایران از مصر خواست در جهت احیای روابط دیپلماتیک با تهران، گامی شجاعانه بردارد. وی خاطرنشان ساخت که تهران آماده ارتقاء سطح روابط با مصر است و در عین حال ابزار امیدواری کرد مقامات این کشور در مقابل فشار اسرائیل و آمریکا علیه از سرگیری روابط تهران- قاهره ایستادگی کنند.

این در حالی است که دو کشور سه دهه گذشته را در فضایی مملو از دلسردی‌های دیپلماتیک سپری کرده‌اند. تهران یک سال پس از انقلاب اسلامی در اعتراض به تصمیم قاهره در به رسمیت شناختن اسرائیل سطح روابط با مصر را تا ایجاد دفاتر حافظ منافع در دو کشور تنزل داد. البته نمی‌توان تاثیر حمایت رئیس‌جمهور وقت مصر از محمد رضا پهلوی و برگزاری مراسم تشیع جنازه وی را در محدودیت روابط تهران و قاهره بی تاثیر دانست.

اکنون با گذشت بیش از 30 سال و در حالی که حسنی مبارک به تازگی مسند ریاست جمهوری مصر را ترک کرده است، ایران امیدوار به احیای روابط با این کشور است. اظهارات صالحی در حالی مطرح می‌شود که چندی پیش همتای مصری وی نیز به تمایل کشورش برای ایجاد فصلی نوین در روابط دوجانبه اشاره کرده بود.

البته وزیر امور خارجه مصر یادآور شد که دوطرف با کوله‌باری از سابقه تاریخی و تمدن کهن نباید در جهت دخالت در امور داخلی یکدیگر حرکت کنند. این در حالی است که در روز‌های اخیر برخی کشور‌های عربی و همچنین ایالات متحده ادعای دخالت جمهوری اسلامی در امور داخلی کشور‌هایی نظیر بحرین و سوریه را مطرح کرده‌اند که با تکذیب مقامات تهران مواجه شده است.

باید گفت که در سه دهه گذشته دولت مصر نه تنها روابط منفعلی با ایران داشته، بلکه در سطح سیاست خارجی منطقه‌ای نیز چندان قوی ظاهر نشده است. برخی بر این عقیده‌اند که در سالیان گذشته مصر برای دوستان خود از جمله ایالات متحده نقش تخته سیاهی در منطقه را ایفا می‌کرده است که بنا بر ضرورت‌ها و تحولات، مکتوبات و نقش‌های روی آن تغیر کرده است.

هرچند در این سال‌ها قاهره تنها به زیر نظر گرفتن تحرکات تهران با توجه به نگرانی‌های بین‌المللی در خصوص فعالیت‌های هسته‌ای و حمایت از حزب‌الله بسنده کرده است اما تحولات اخیر که دامنگیر کشور‌های منطقه شده است موجب شده تا آنها نگرش تازه‌ای را در سیاست خارجی خود اعمال کنند که بدون تردید مصر نیز از آن مستثنی نیست.

برای رهبران جدید و سیاستمداران مصر پس از انقلاب تدوین یک سیاست خارجی تازه به مثابه قدم برداشتن در جهتی مخالف با خواسته‌هایی است که حسنی مبارک برای سال‌ها در مورد آنها ایستادگی کرد. این خط مشی به طور مناسبات تازه‌ای در روابط قاهره با ایالات متحده، اروپا و اسرائیل پدید می‌آورد. در این بین آنچه دست کم در محافل علنی مطرح می‌شود از چرخش سیاست مصر در قبال تهران و دراز کردن دست دوستی خبر می‌دهد.

اعلام خبر غیر رسمی تعیین سفیر جمهوری اسلامی در قاهره که البته به سرعت توسط تهران و قاهره تکذیب شد از سنگین‌تر شدن جنجال رسانه‌ای به نفع نزدیکی روابط ایران و مصر خبر می‌دهد. اما با وجود تکذیب این خبر، رسانه‌های دولتی مصر به تازگی از احتمال سفر وزیر امور خارجه ایران به قاهره خبر دادند و در همین راستا گزارش امضاء قراردادی در جهت تسهیل روابط گردشگری بین ایران و مصر در تلویزیون دولتی ایران پخش شد.

هرچند برای سیاستگذاران غربی و دولت اسرائیل چشم‌انداز احیای روابط تهران و قاهره زنگ خطر‌ها را به صدا در‌می‌آورد اما تا زمانی که آمریکا، اروپا و اسرائیل در روند این تحولات دخیل باشند این نگرانی‌ها را بیش از حد جدی قلمداد نخواهند کرد. به گزارش مجله تایم سابقه احیای روابط ایران با قطر و عمان نشان می‌دهد که این کشور‌ها به پتانسیل‌هایی در جهت تعدیل روابط تهران با غرب تبدیل شده‌اند.

هرچند هنوز شفاف نیست که مصر تمایل به ایفای نقش میانجی داشته باشد اما میل به تعریفی تازه در چارچوب روابط با غرب در اظهارات شماری از رهبران تازه مصر خودنمایی می‌کند. گری سیک، کارشناس خلیج فارس در دانشگاه کولمبیا بر این باور است که عواملی از جمله امیدواری مصر برای بازگشت به دوران اوج قدرت نظیر آنچه در دهه 1950 و 60 تجربه کرد به عنوان مانعی در جهت برقراری روابط صمیمانه با ایران به شمار می‌رود.

به اعتقاد وی تجربه دوران استیلای منطقه‌ای آمیخته با حس ملی‌گرایی عربی برای مصر با برقراری روابط به شدت دوستانه با جمهوری اسلامی همخوانی ندارد. به گفته این کارشناس، خاورمیانه جدید بر مبنای مثلث قدیمی ایران، مصر و ترکیه شکل نخواهد گرفت و این کشور‌ها در ساختار تازه فضای رقابتی را در پاره‌ای از موضوعات تجربه خواهند کرد. از جمله این موضوعات می توان اکثریت سنی حاکم بر کشور‌های عربی را مورد توجه قرار داد. ایران بارها به صراحت بر لزوم یکپارچگی شیعیان و صادرات انقلاب اسلامی اشاره کرده است.

تجربه روی کار آمدن دولت شیعه در عراق پس از صدام حسین نشان داد که شیخ نشین های سنی مذهب حوزه خلیج فارس با این روند سازگاری نداشته و این مساله برای آنها خوشایند نبوده است. واضح است که در چنین شرایطی حرکت مصر به سوی ایران با فشار دوستان عرب این کشور از جمله عربستان سعودی مواجه خواهد شد و این امر برای قاهره خواستار کسب اعتبار منطقه‌ای مطلوب نخواهد بود.

البته بنا بر باور شماری از تحلیلگران منطقه‌ای اعراب تمایل فزاینده‌ای به مبالغه در نفوذ ایران دارند و به لحاظ روانشناختی این نکته در ساماندهی روابط نوین ایران و مصر تاثیرگذار است. به هر ترتیب ایران به دنبال یک متحد تازه در عرصه بین المللی است و این احتمال وجود دارد که سفارتخانه‌ها جایگزین دفاتر حافظ منافع در ایران و مصر شود. اما تردیدی وجود ندارد که رویکرد مصر در قبال تهران با محافظه‌کاری و برخی نگرانی‌ها همراه است که البته این نگرش به هیچ وجه تهدید آمیز نخواهد بود و به نظر نمی رسد که این کشور دست کم برای آینده‌ای نزدیک درصدد تغیر کلی ماهیت روابط با جمهوری اسلامی باشد.