نقش دروزی‌ها در استراتژی‌های اسرائیل

نویسنده: فاطمه خادم شیرازی، پژوهشگر و مدرس دانشگاه

دیپلماسی ایرانی: جامعه دروزی، به‌عنوان یکی از گروه‌های مذهبی کوچک اما تأثیرگذار در خاورمیانه، همواره در معادلات سیاسی منطقه نقش داشته‌اند. در سال‌های اخیر، به ‌ویژه پس از آغاز بحران سوریه در سال ۲۰۱۱، اسرائیل از این جامعه به‌عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف خود در سوریه استفاده کرده است. دروزی ها با توجه به بحران‌های داخلی سوریه و تهدیدات امنیتی فزاینده، به دنبال راه‌حل‌هایی برای حفظ امنیت و هویت خود هستند. در این میان، برخی از رهبران و گروه‌های دروزی به طور علنی از اسرائیل درخواست کمک کرده‌اند و حتی خواستار الحاق به اسرائیل یا تشکیل یک منطقه خودمختار تحت حمایت اسرائیل شده‌اند. این موضوع نه تنها پیامدهای داخلی برای سوریه دارد، بلکه می‌تواند بر روابط منطقه‌ای و بین‌المللی نیز تأثیرگذار باشد. در این مقاله، به بررسی چند محور کلیدی از جمله دلایل انتخاب دروزی‌ها توسط اسرائیل، نقش اسلام‌گراها، و موضع‌گیری قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در قبال تجزیه سوریه پرداخته می‌شود.

تجزیه‌طلبی در سوریه توسط اسرائیل

اسرائیل به طور فعال در سوریه و ایجاد مناطق خودمختار قومی دخالت داشته است. این استراتژی‌ها شامل حمایت از قومی مانند دروزی‌ها و کردها و همچنین لابی کردن قدرت‌های جهانی برای تبدیل سوریه به یک کشور فدرال با مناطق خودمختار است. دروزی‌ها یک جامعه مذهبی و قومی کوچک اما تأثیرگذار در خاورمیانه هستند که عمدتاً در کشورهایی مانند اسرائیل، سوریه و لبنان زندگی می‌کنند. نقش آنها در سیاست و جامعه این کشورها بسیار مهم است و روابط آنها با دولت‌های محلی و بین‌المللی نیز پیچیده و چندوجهی است. در زیر به برخی از جنبه‌های کلیدی نقش دروزی‌ها در خاورمیانه و مسائل سیاسی و اجتماعی مرتبط با آنها اشاره می‌شود:

- جمعیت و پراکندگی جغرافیایی

بزرگترین جامعه دروزی‌ها در سوریه زندگی می‌کنند که حدود ۷۰۰هزار تا ۸۰۰هزار نفر تخمین زده می‌شوند. بیشتر آنها در منطقه جبل الدروز (کوه دروز) در جنوب غربی سوریه ساکن هستند. (1) دروزی‌ها در لبنان حدود ۳۰۰هزار نفر هستند و بیشتر در مناطق کوهستانی لبنان زندگی می‌کنند. (2) دروزی‌ها در اسرائیل حدود ۱۵۰هزار نفر هستند که عمدتاً در مناطق شمالی مانند جلیل و کرمل و همچنین در بلندی‌های جولان ساکن هستند. (3)

- نقش سیاسی دروزی‌ها

دروزی‌ها در لبنان نقش مهمی در سیاست این کشور ایفا می‌کنند. خانواده‌هایی مانند جنبلاط و ارسلان به‌عنوان رهبران سیاسی دروزی شناخته می‌شوند و در طول تاریخ لبنان، دروزی‌ها در جنگ‌های داخلی و تحولات سیاسی این کشور نقش داشته‌اند. برای مثال، کمال جنبلاط، رهبر دروزی لبنان، در دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ نقش مهمی در سیاست لبنان داشت. (4)

دروزی‌ها در سوریه نیز در تحولات سیاسی این کشور نقش داشته‌اند. در سال ۱۹۲۵، سلطان الاطرش رهبری شورش دروزی‌ها علیه حکومت فرانسه را بر عهده داشت. در سال‌های اخیر، دروزی‌ها در جریان جنگ داخلی سوریه نیز فعال بوده‌اند و برخی از آنها از رژیم اسد حمایت کرده‌اند، در حالی که برخی دیگر به مخالفان پیوسته‌اند.(5) همچنین دروزی‌ها در اسرائیل به‌عنوان شهروندان وفادار شناخته می‌شوند و مردان دروزی موظف به خدمت در نیروهای دفاعی اسرائیل (IDF)  هستند. با این حال، دروزی‌های ساکن در بلندی‌های جولان اغلب خود را سوری می‌دانند و تابعیت اسرائیلی را رد می‌کنند.(6)

- مسائل اجتماعی و هویتی

دروزی‌ها در اسرائیل با بحران هویت مواجه هستند. از یک سو، آنها خود را بخشی از جامعه اسرائیل می‌دانند و در ارتش و نهادهای دولتی خدمت می‌کنند، اما از سوی دیگر، برخی از آنها به دلیل تبعیض و نادیده گرفته شدن در قانون اساسی اسرائیل (قانون ملت – دولت) احساس ناخشنودی می‌کنند. (7)

دروزی‌ها در لبنان و سوریه با جوامع دیگر مانند مسیحیان مارونی و سنی‌ها همکاری‌هایی داشته‌اند، اما در برخی موارد نیز با آنها درگیری‌هایی داشته‌اند. برای مثال، در لبنان، دروزی‌ها و مسیحیان مارونی در طول تاریخ همکاری‌ها و درگیری‌هایی داشته‌اند. (8)

- روابط بین‌المللی

دروزی‌های ساکن در بلندی‌های جولان که تحت کنترل اسرائیل هستند، اغلب خود را سوری می‌دانند و تابعیت اسرائیلی را رد می‌کنند. با این حال، برخی از رهبران دروزی در سوریه اخیراً الحاق به اسرائیل را خواستار شده‌اند، به‌ویژه پس از سقوط رژیم اسد و افزایش ناامنی در سوریه.(9) اسرائیل در سال‌های اخیر اعلام کرده است که از جامعه دروزی در سوریه در برابر تهدیدات امنیتی حمایت خواهد کرد. این موضوع باعث افزایش تنش‌ها بین اسرائیل و دولت جدید سوریه شده است.(10)

- انتخاب دروزی‌ها توسط اسرائیل 

اسرائیل دروزی‌ها را به عنوان یکی از اهداف خود انتخاب کرده است. یکی از راه های اصلی، نزدیکی جغرافیایی دروزی ها به مرزهای اسرائیل و بلندی جولان است که در سال 1967  توسط اسرائیل اشغال شده است.(11) همچنین، اسرائیل به دنبال ایجاد اختلاف بین دروزی‌ها و اکثریت سنی در سوریه است تا از این اختلافات برای تضعیف دولت سوریه استفاده کند.(12) سوریه هسته اصلی تغییرات ژئواستراتژیک پس از جنگ غزه در خاورمیانه است. رد پای اسرائیل فراتر از قلمرو خود و سرزمین‌های فلسطینی اشغالی گسترش یافته است.(13) اسرائیل سایت های نظامی در جنوب سوریه را هدف قرار داده است تا از افتادن تسلیحات به دست دولت جدید جلوگیری کند. پیش از این، اسرائیل اعلام کرده بود که قصد دارد "بیش از یک میلیارد دلار" برای حمایت از دروزی ها در شمال اسرائیل اختصاص دهد. تحلیلگران امنیتی معتقدند که اسرائیل از این استراتژی برای متقاعد کردن دروزی ها برای رد دولت جدید سوریه استفاده می کند. اسرائیل در حال لابی کردن قدرت های جهانی برای این ایده است که سوریه یک کشور فدرال با مناطق قومی خودمختار است و مناطق مرزی جنوبی توسط تل آویو غیرنظامی شده است.

در حالی که دیدگاه اسرائیل تهدیدی برای تضعیف و تقسیم سوریه است، برخی کارشناسان هشدار می دهند که این می تواند نتیجه معکوس داشته باشد. اسرائیل منافع مشروعی در این دارد که هیچ تهدیدی از سوریه علیه خود نشات نگیرد. ارتش اسرائیل همچنان به کنترل خاک سوریه و مداخله تهاجمی ادامه می دهد. 

برخی از رهبران جامعه سوریه که نگران جاه طلبی های توسعه طلبانه اسرائیل هستند، گزارش می دهند که اسرائیل عملاً کنترل قنیطره، یکی از سه استان سوریه که هم مرز با اسرائیل است، دارد. برخی از رهبران دروزی در سوریه از این بیم دارند که استراتژی بلندمدت منطقه‌ای اسرائیل می‌تواند بی‌ثباتی بیشتر در سوریه و تعمیق اختلافات در جوامع آن را باعث شود. نخست وزیر و وزیر دفاع اسرائیل، به ارتش اسرائیل دستور دادند تا برای "حفاظت" از منطقه ای که آنها از آن به عنوان "دروزی" یاد می کنند، آماده شوند. این نشان دهنده تشدید تنش جدید توسط دولت نتانیاهو علیه دولت جدید سوریه است که خواستار پایان دادن به نقض حاکمیت این کشور توسط اسرائیل شده است.(14)

اسرائیل در حال برنامه‌ریزی برای تقسیم سوریه به کانتون‌های خودمختار به بهانه «حفظ» حقوق اقلیت‌های قومی و مذهبی از جمله کردها و دروزی ها سوریه است .کابینه اسرائیل طرحی را برای تقسیم سوریه به کانتون‌های خودمختار بر اساس خطوط قومی و فرقه‌ای ارائه داده اند. همراهی اسرائیل با چنین طرحی به این معنی است که با مخالفت شدید در داخل سوریه مواجه خواهد شد. جامعه مذهبی اقلیت دروزی سوریه بیشتر در جنوب این کشور در نزدیکی بلندی‌های جولان زندگی می‌کنند و اسرائیل سعی کرده است بین آنها و اکثریت سنی اختلاف ایجاد کند. ویدئویی اندکی پس از سقوط اسد در شبکه‌های اجتماعی منتشر و مدعی شد که دروزی‌های سوریه ترس از حکومت اسلام‌گرایان را ابراز کرده ‌اند و خواستار الحاق شهر‌هایشان به اسرائیل هستند.(15)

حکمت الهجری، رهبر معنوی دروزی سوریه در این رابطه گفت که اهداف این گروه مذهبی "صرفاً از نظر ملی سوری" است و تاکید کرد که آنها به دنبال تفرقه در کشور نیستند. هجری گفت: پروژه ما یک پروژه کاملا ملی سوریه است و وحدت سرزمین و مردم سوریه را شامل می شود. ما درباره ایده‌هایی که فراتر از آن است بحث نمی‌کنیم و خدای ناکرده به دنبال تفرقه و تجزیه نیستیم، می‌خواهیم ریشه‌های خود را حفظ کنیم. جنبلاط از دروزی های سوریه خواست که مراقب "توطئه های اسرائیل" باشند.(16)

حمایت اسرائیل از دروزی‌ها

اسرائیل به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی در تحولات سوریه، همواره به دنبال تضعیف دولت مرکزی سوریه و ایجاد مناطق امن در مرزهای خود بوده است. گزارش‌های متعدد نشان می‌دهد که اسرائیل از طریق ارائه کمک‌های انسان‌دوستانه، درمانی و حتی نظامی به جامعه دروزی، در جلب حمایت آن‌ها سعی داشته است. این اقدامات به‌ظاهر انسان‌دوستانه، در واقع بخشی از استراتژی بلندمدت اسرائیل برای ایجاد یک منطقه حائل در جنوب سوریه بوده است. برخی منابع داخلی اشاره کرده‌اند که اسرائیل از طریق شبکه‌های اطلاعاتی خود، تلاش کرده است تا دروزی‌ها را به سمت خود جذب کند و از آن‌ها به‌عنوان ابزاری برای تضعیف دولت سوریه استفاده کند. این اقدامات آموزش گروه‌های دروزی، تأمین سلاح و حتی ایجاد تشکل‌های محلی برای مقابله با نیروهای دولتی سوریه شامل بوده است.(17)

اسرائیل با استفاده از این موقعیت، سعی کرده است تا دروزی‌ها را به‌عنوان کارت بازی در معادلات منطقه‌ای به کار گیرد. این استراتژی نه تنها به تضعیف دولت سوریه کمک کرده، بلکه ایجاد شکاف‌های داخلی در جامعه دروزی را نیز باعث شده است. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که اسرائیل از طریق حمایت از گروه‌های دروزی، در ایجاد یک منطقه خودمختار در جنوب سوریه سعی داشته است. این منطقه خودمختار می‌توانست به‌عنوان یک منطقه حائل بین اسرائیل و نیروهای طرفدار دولت سوریه عمل کند و امنیت مرزهای شمالی اسرائیل را تضمین کند.(18) حملات رژیم اشغالگر اسرائیل به سوریه، به عنوان بخشی از این استراتژی، "اسرائیل" دولت جدید سوریه را از استقرار نیروها در جنوب پایتخت خود منع کرده و زمینه را برای حضور نظامی نامحدود در منطقه فراهم کرده است. اما بعد دیگری از این سیاست نشان می‌دهد که «اسرائیل» به‌طور فعال یک چشم‌انداز دیرینه صهیونیستی را دنبال می‌کند: ایجاد یک منطقه دروزی جداگانه به عنوان یک منطقه حائل، همسویی با طرح‌های تاریخی برای تقسیم سوریه به پنج کانتون تکه تکه‌شده برای تامین منافع استراتژیک اشغالگر اسرائیل.

طرح اشغالگر اسرائیل از سه لایه تشکیل شده است: مناطق نظامی مستحکم در داخل اسرائیل، سیستم‌های دفاعی پیشرفته در داخل سرزمین دشمن، و اجرای مناطق غیرنظامی، که به اسرائیل اجازه می‌دهد تا شرایط امنیتی فراتر از مرزهای خود را دیکته کند. اسرائیل با استفاده از اهرم اوضاع در سوریه، نه تنها موازنه نظامی منطقه‌ای را تغییر می‌دهد، بلکه به دنبال حمایت آمریکا برای تثبیت کنترل بلندمدت خود است.

اسرائیل برای تقسیم سوریه بر اساس خطوط فرقه ای و قومی، به ویژه در جنوب، غرب و شمال شرق، در حالی که فعالانه با کارت دروزی بازی می کند، فشار می آورد. این استراتژی با هدف گسترده‌تر آن برای تضعیف نظامی سوریه و تحکیم اشغال جنوب برای تسهیل جدایی دروزی‌ها همسو است.

در حالی که برخی دروزی ها بر این باورند که «اسرائیل» به آنها در ایجاد دولت خود، حمایت از اقلیت ها و ارائه وفاداری در ازای آن کمک می کند، صحبت های فزاینده ای در میان برخی از آنها درباره ایجاد «شورای نظامی السویداء» وجود دارد. در واقع، تل آویو خطوط دفاعی پیشرفته ای را در امتداد مرزهای خود ایجاد می کند و از این گروه های دروزی به عنوان سپر انسانی برای محافظت از شهرهای مرزی خود در برابر هرگونه حمله آینده استفاده می کند، همان طور که ناظران تأیید می کنند.(19) مردم سوریه در این منطقه این اقدام را به شدت محکوم کرده و اسرائیل را به استفاده از جامعه دروزی به عنوان "پیاده" برای پیشبرد عملیات نظامی خود در منطقه متهم کردند. آنها ادعاهای نتانیاهو مبنی بر اینکه جارامانا منحصراً محل زندگی جامعه دروزی است را محکوم کردند، و گفتند هیچ کس در سوریه جرامانه را روستای دروزی نمی داند. این حتی یک روستا نیست، یک حومه شهری است. اکثر ساکنان آن را مسیحیان و فلسطینی های عراقی تشکیل می دهند که از خشونت خود اسرائیل فرار کرده اند. دروزی ها که در لبنان، اسرائیل و بلندی های جولان تحت اشغال اسرائیل نیز زندگی می کنند، حدود سه درصد از جمعیت سوریه را تشکیل می دهند.(20)

وزیر دفاع اسرائیل گفت: "در حال بررسی اجازه دادن به کسانی که در نزدیکی هستند می آیند و به صورت روزانه در بلندی های جولان کار می کنند و آماده هستیم تا از طریق سازمان ها و به طرق مختلف به آنها کمک کنیم. ما می خواهیم آنها را محافظت کنیم، و ما هوشمندانه برای این کار تلاش می کنیم اگر این امر اجرایی شود، ارتش اسرائیل مسئول ورود و خروج از کشور و تامین امنیت کریدور خواهد بود. همچنین، از آنجایی که کنترل اسرائیل در این قلمرو در برخی موارد مانع از کار مزرعه‌ای کشاورزان محلی می‌شود، این طرح می‌تواند این مشکل برجسته را حل کند. این امر پس از درخواست های مکرر دروزی ها برای ورود به اسرائیل، به عنوان بخشی از اتحاد مجدد خانواده و تمایل به دریافت حمایت اسرائیل انجام می‌شود.(21)

- پیامدهای استفاده ابزاری از دروزی‌ها

استفاده ابزاری از جامعه دروزی توسط اسرائیل، پیامدهای منفی زیادی برای این جامعه داشته است. از یک سو، این اقدامات باعث ایجاد تنش‌های داخلی در جامعه دروزی شده و از سوی دیگر، موقعیت آن‌ها را در برابر دولت سوریه تضعیف کرده است. علاوه بر این، این سیاست‌ها باعث شده است که دروزی‌ها به‌عنوان یک گروه وابسته به اسرائیل تلقی شوند، موضوعی که می‌تواند امنیت آن‌ها را در بلندمدت به خطر بیندازد .در حال حاضر دروزی‌ها در سوریه و لبنان با چالش‌های امنیتی مواجه هستند، به‌ویژه در جریان جنگ داخلی سوریه و افزایش نفوذ گروه‌های جهادی در منطقه.(22) دروزی‌ها در اسرائیل و دیگر کشورها نیز با مسائل مربوط به هویت و تبعیض مواجه هستند. برای مثال، دروزی‌های اسرائیلی  از قانون ملت – دولت اسرائیل که آن ها را به‌عنوان شهروندان درجه دوم تلقی می‌کند، ناراضی هستند.(23)

- نقش اسلام‌گراها

اسلام‌گراها نقش مهمی در بررسی سوریه ایفا کرده‌اند. پس از تغییر دولت، گروه‌های اسلام‌گرا مانند هیئت تحریر الشام (HTS)  به عنوان یکی از اصلی‌ترین اصلی‌ها در سوریه ظاهر شدند. اسرائیل از این گروه‌ها به عنوان ابزاری برای تضعیف دولت سوریه و ایجاد مناطق خودمختار استفاده کرده است.(24)

- موضع‌گیری قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی

واکنش قدرت‌های منطقه‌ای به حملات اسرائیل در سوریه بسیار متنوع و تحت تأثیر منافع استراتژیک و روابط دیپلماتیک آن‌ها بوده است. در حالی که برخی کشورها مانند ایران و روسیه به شدت به این اقدامات واکنش نشان داده‌اند، دیگر کشورها مانند ترکیه و عربستان سعودی واکنش محتاطانه‌تری داشته‌اند. این تنوع واکنش‌ها نشان‌دهنده پیچیدگی تحولات منطقه‌ای و رقابت‌های قدرت‌های مختلف در سوریه است.(25)

چشم انداز

با توجه به این که اسرائیل با استفاده از موقعیت استراتژیک دروزیی ها، سعی کرده است تا از آن‌ها به‌عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف خود در سوریه استفاده کند. این اقدامات نه تنها به تضعیف دولت سوریه کمک کرده، بلکه باعث ایجاد شکاف‌های داخلی در جامعه دروزی نیز شده است. در بلندمدت، این سیاست‌ها می‌تواند امنیت و ثبات منطقه را به خطر بیندازد. اگر ثبات و صلح در سوریه برقرار شود، دروزی‌ها می‌توانند به‌عنوان یک جامعه مذهبی و فرهنگی مهم به حیات خود ادامه دهند و حتی نقش مثبتی در بازسازی و توسعه کشور ایفا کنند. با این حال، در صورت تداوم ناآرامی‌ها و درگیری‌ها، این جامعه ممکن است با چالش‌های جدی در حفظ هویت و امنیت خود مواجه شوند.

References
1.https://www.britannica.com/place/Lebanon
2.https://www.britannica.com/place/Lebanon
3.https://www.jewishpress.com/news/middle-east/syria/israel-is-the-iron-dome-of-the-druze-in-syria-say-syrian-druze-residents/2025/03/03/
4.https://www.britannica.com/place/Lebanon
5.https://www.britannica.com/place/Lebanon
6.https://www.jewishpress.com/news/middle-east/syria/israel-is-the-iron-dome-of-the-druze-in-syria-say-syrian-druze-residents/2025/03/03/
7.https://www.oxfordbibliographies.com/display/document/obo-9780199840731/obo-9780199840731-0182.xml
8.https://www.britannica.com/place/Lebanon
9.https://www.jewishpress.com/news/middle-east/syria/israel-is-the-iron-dome-of-the-druze-in-syria-say-syrian-druze-residents/2025/03/03/
10.https://www.arabnews.com/node/2592107/amp
 11.https://www.tabnak.ir/fa/news/1293245/%D9%86%D9%82%D8%B4%D9%87%E2%80%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B2%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%BA%D8%B1%D8%B1% %8C%D9%84%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8 %B1%D8%B3%DB%8C%D8%AF%D9%86-%D8%A8%D9%87-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D8%A
12.https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%A A-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-62/4158902-%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D9%88%D8%B2-% D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D9% 84-%D8%A8%D9%87-%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8-%D8%B3%D9%88%D8%B1%DB%8C%
13.https://carnegieendowment.org/research/2025/01/the-gulf-shifts-policies-in-response-to-the-new-syria?lang=en
14.https://www.aa.com.tr/en/middle-east/israel-sees-groups-trying-to-unify-syria-as-threat-report/3501036
15.https://www.newarab.com/news/israeli-ministers-discuss-plan-divide-syria-report
16.https://www.middleeastmonitor.com/20250305-druze-spiritual-leader-our-project-is-syrian-and-national-we-do-not-seek-division/
17.https://www.aa.com.tr/en/middle-east/israel-sees-groups-trying-to-unify-syria-as-threat-report/3501036
18.https://www.newarab.com/news/israeli-ministers-discuss-plan-divide-syria-report
19.https://alestiklal.net/en/article/israeli-occupation-of-southern-syria-a-move-to-block-another-south-lebanon-or-carve-out-a-druze-state
20.https://www.newarab.com/news/israel-threatens-target-syria-protect-druze-jaramana
21.https://www.i24news.tv/en/news/israel/defense/artc-minister-katz-confirms-israel-considering-admitting-syrians-for-work.
22.https://www.fdd.org/analysis/op_eds/2025/02/24/suwayda-military-council-a-new-druze-coalition-emerges-in-syria/
23.https://www.oxfordbibliographies.com/display/document/obo-9780199840731/obo-9780199840731-0182.xml
24. https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-62/4158 918-%D8%A7%D9%81%D8%B4%D8%A7%DA%AF%D8%B1%DB%8C-%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B1-%D8%AC%D9%86%DA%AF-%D8%A7%D8% D8%B1%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D9%84-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D8%BEAF-%D %D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%8%
25.https://www.ilna.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%B1-%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%8 7-%D9%87%D8%A7-10/1599875-%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%DB%8C%D9%84-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DA%AF %D8%A7%D9%87-%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8-%D8%B3%D9%8 8%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%B1%D8%AF-%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85
•    لینک به اطلاعات جامعه دروزی
 https://www.aljazeera.com/news/2024/8/1/who-are-the-druze-a-look-at-the-community-following-a-deadly-attack