چرا بغداد به فکر روابط ویژه با ریاض است؟

نویسنده: نجمیه پوراسمعیلی، کارشناس مسائل خاورمیانه، پژوهشگر مؤسسه ابرار معاصر تهران

دیپلماسی ایرانی: پیرو سفر مصطفی الکاظمی، نخست وزیر عراق به عربستان سعودی در آوریل گذشته (دو ماه پیش)، در هفته پیش نیز، هیئتی از وزرا و مقامات عراق و عربستان در مذاکراتی که به صورت ویدئو کنفرانس برگزار شد، راه‌های توسعه روابط دوجانبه به ویژه در حوزه انرژی، پتروشیمی و سرمایه‌گذاری در بخش استخراج گاز و تولید انرژی‌های پاک را در راستای تسریع در اجرای تفاهم‌نامه‌های امضاشده میان دو کشور بررسی کردند. همانطور که در یادداشت اول گفته شد، گسترش روابط میان عربستان سعودی و عراق، تمایلی دوسویه میان این کشورهاست. نویسنده قصد دارد در این یادداشت دلایل گرایش عراق به سوی عربستان را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. در ادامه به ترتیب به بیان این دلایل پرداخته می‌شود؛

-    نیازهای اقتصادی عراق: پس از شکست ژئوپولیتیک داعش در اواخر سال 2017 در عراق، مقامات عراقی به دنبال تأمین نیازهای بازسازی و رفع مشکلات اقتصادی بلندمدت این کشور هستند. بانک جهانی نیازهای بازسازی عراق پس از داعش را 88 میلیارد دلار تخمین زده است. اما تا کنون، در مجموع تعهدات بین‌المللی کمتر از نیمی از این مبلغ بوده است و بسیاری از تعهدات ازجمله از سوی کویت، عربستان، قطر و ترکیه به صورت وام، ارائه می‌شود.  درکنفرانس کمک به بازسازی عراق که در فوریه 2018 در کویت برگزار شد، میزان وعده‌های کمک‌های اعلامی به عراق از سوی عربستان سعودی ۱.۵ میلیارد دلار مطرح شد. علاوه بر این کمک مالی، پایان‌دادن به بدهی 70 میلیارد دلاری عراق به عربستان و کویت، طی تصمیم اتحادیه عرب در آوریل 2019 به‌عنوان فرصتی دیگر برای عراق جهت زمینه‌سازی بیشتر برای گسترش روابط با عربستان است. از بین رفتن این مسئله به‌عنوان مانعی هرچند کوچک در روابط عربستان و عراق، سبب می‌شود عراق، عربستان را با حسن‌نیت بیشتری بنگرد. بنابراین عراق گسترش روابط با همه کشورهای منطقه و بویژه عربستان را به‌عنوان فرصتی برای بازسازی کشور و کمک به رفع مشکلات اقتصادی خود می‌داند.

-    اتخاذ رویکرد درهای باز: سیاستمداران عراقی سیاست درهای باز را به عنوان رویکردی برای سیاست خارجی خود قرار داده‌اند. از دید سیاستگذاران کنونی عراق، یکی از اهداف این کشور از اتخاذ سیاست «درهای باز» ایجاد توازن میان شرکای منطقه‌ای و بین‌المللی به منظور قرار نگرفتن در محوربندی‌های منطقه‌ای و بین‌المللی «له» یا «علیه» محور دیگر است. زیرا در وضعیت نابسامان عراق آنچه مهم است، ابتدا بازسازی عراق به منظور احیای جایگاه گذشته این کشور در منطقه است. از دید مسئولین دولت عراق، قرارگرفتن در هر کدام از محوربندی‌ها می‌تواند عراق را از یک سری از منافع محروم و مشکلات تازه‌ای را بر عراق، تحمیل و این کشور را در بحران‌های بیشتری درگیر کند. از این رو عراق در راستای سیاست درهای باز تصمیم دارد که به سوی همه کشورهای منطقه‌ای و بین المللی روی آورد. در واقع دولت عراق به دنبال آن است که با روابط دوستانه با همه کشورها، عراق را به میدانی برای تأمین منافع همه کشورها تبدیل کند تا از این رهگذر بتواند برای خود نیز منافعی کسب کند. دولت عراق به دنبال آن است که سیاست خارجی متعادلی را در پیش گیرد که مبنای آن فاصله گرفتن از محوربندی‌های منطقه‌ای و ایجاد توازن میان شرکای منطقه‌ای از یک سو و بین‌المللی از سوی دیگر از طریق ایجاد شبکه‌ای از روابط است تا از این رهگذر منافع ملی عراق در اولویت قرار گیرد، امنیت، ثبات و توسعه این کشور و دیگر کشورهای منطقه را تأمین کند و بتواند عراق را به نقطه تلاقی سیاسی و نه میدان تصفیه حساب‌های سیاسی تبدیل کند، حتی اگر دستاوردهای عملی این سیاست چندان سریع خود را نشان ندهد.

بنابراین تلاش عراق بر آن است که از ورود به محوربندی‌های منطقه‌ای مانند ایران/عربستان، عربستان/ترکیه و... خودداری کند. این کشور برقراری روابط پایدار، مثبت و سازنده با همه کشورها را زمینه‌ای برای تحقق هدف بازسازی عراق می‌داند. ازاین‌رو عراق با نگاه به منافع ملی خود، به‌ویژه منافع اقتصادی، اختلافات ایران و عربستان را مانعی بر سر راه رابطه همه‌جانبه خود با عربستان نمی‌بیند. هرچند ثبات و امنیت عراق و منطقه را به‌هم‌پیوسته می‌دانند. بنابراین عراق از سیاست درهای باز پیروی می‌کند. شاید بتوان طرح‌ها و برنامه‌های دیگر عراق مانند پروژه «شام جدید» الکاظمی که شراکتی میان عراق، مصر و اردن است را نیز در راستای این سیاست عراق تبیین کرد.

-    متغیر آمریکا: ایالات متحده در راستای کاستن از نفوذ منطقه‌ای ایران، در تلاش است تا نقش و نفوذ ایران را در عراق با چالش مواجه سازد. در این راستا آمریکا از عراق می‌خواهد که وابستگی خود را به ایران به ویژه در حوزه برق بکاهد. عراق تا حد زیادی برای تأمین برق وابسته به واردات از ایران است و یک سوم نیازهای گازی و برقی خود را وارد می‌کند. امریکا پیش از این به عراق پیشنهاد داده بود برای استقلال از واردات برق از ایران به کشورهای دیگری نظیر عربستان اتکا کند. به نظر می‌رسد عراق نیز به منظور قرار نگرفتن در محوربندی‌های منطقه‌ای و رهایی از وابستگی به ایران در حوزه تأمین برق مصرفی خود، قصد دارد عربستان را جایگزین ایران کند. برای نمونه «علی عبدالامیر علاوی»، وزیر دارایی عراق در توئیتی درباره برنامه وزارت دارایی برای ساخت آینده اقتصادی این کشور و ایجاد فرصت‌های شغلی در آینده با همکاری ایالات متحده نوشت: «طی دو سال آتی و با حمایت متحدان خود در امریکا به صورت کلی به سمت ساخت نظام اقتصادی مبتنی بر سرمایه‌گذاری آزاد و رقابت تجاری حرکت خواهیم کرد. پس از اتکای برق عراق به عربستان به جای جمهوری اسلامی ایران، برنامه‌ای برای تأمین بیش از 20 هزار شغل در وزارت برق داریم».

-    اتخاذ رویکرد اعتدالی عربستان: علمای عربستانی در راستای در پیش گرفتن گفتمان اعتدال، از شدت گفتمان خصمانه خود علیه شیعیان و مذهب تشیع کاسته‌اند و به دنبال برقراری روابط با علمای تشیع عراقی هستند. برقراری و بهبود روابط میان علمای عراقی و عربستانی، مورد اهتمام عراق نیز است. «حسن العلوی»، سیاستمدار عراقی و نماینده سابق پارلمان این کشور در فوریه 2019 گفت: «سران سعودی در زمان «عبدالله بن عبدالعزیز»، پادشاه سابق عربستان، تمایل داشتند با عرب‌های اهل تشیعی که ارتباطی با ایران نداشتند، تعامل داشته باشند، جریان صدر به رهبری «مقتدی صدر»، نماینده این طیف در عراق بود. من در انجمن موسوم به عبیکان عربستان چهار بار درباره جریان صدر سخنرانی کردم که این امر در بهبود وجهه این جریان نزد سران سعودی تأثیرگذار بود. مقتدی صدر نیز در ادامه با فرستادن «بهاء الاعرجی»، معاون سابق نخست‌وزیر وقت عراق به شهر جده با مقامات سعودی به بحث و رایزنی پرداخت». در اظهارات مقامات عراقی، از جمله احمد الصحاف، سخنگوی رسمی وزارت امور خارجه عراق در مارس 2019، ارتباط عراق با مراکز پژوهشی عربستان و در رأس آنها «مرکز اعتدال» عربستان سعودی به زعم آنها برای مبارزه با ایدئولوژی افراطی، مهم و استراتژیک توصیف می‌شود. به نظر می‌رسد تصمیم عراق مبنی بر برداشتن گام‌های مهم در راستای افتتاح کنسولگری عربستان در نجف و بصره نیز در راستای اعتماد به اتخاذ رویکرد اعتدالی عربستان در عراق باشد.

-    پیوندهای هویتی میان دو کشور: اینکه بخشی از دلایل گرایش عراق به سوی عربستان ناشی از انگاره‌های هویتی مشترک میان دو کشور است، بر کسی پوشیده نیست. اما بر اساس مطالعه اظهارات مقامات عراق نسبت به موضوع روابط با عربستان و بیانیه‌های این کشور، واژگانی به کرات به کار می‌رود که نشان از نگاه عراق به عربستان بر مبنای نقش انگاره‌های هویتی در پیوند میان دو کشور دارد. از جمله می ‌توان کدهایی نظیر آنچه در ادامه می‌آید را از اظهارات و بیانیه‌های رسمی عراق احصا کرد؛

    توسعه روابط بر اساس اصل برادری عربی
    توسعه روابط بر اساس اصل برادری اسلامی
    توسعه روابط بر اساس اصل حسن همجواری
    توسعه روابط بر اساس منافع مشترک
    پیوندهای استوار جغرافیایی 
    پیوندهای استوار تاریخی
    پیوندهای استوار فرهنگی
    روابط برادرانه دو کشور
    روابط برادرانه دو ملت
    روابط تاریخی دو کشور 
    روابط تاریخی دو ملت 
    روابط در راستای آرمان‌های رهبران دو کشور
    روابط در راستای آرمان‌های مردم دو کشور

-    گرایش بخشی از جریان‌های سیاسی عراق به سوی عربستان: در مورد اینکه چه درصدی از جامعه عراق به عربستان گرایش و تمایل دارند، نظرسنجی انجام نشده است. اما فارغ از درصد و آمار، می‌توان تخمین زد که حداقل بخش عمده‌ای از جامعه اهل سنت عراق و حتی بخشی از جامعه تشیع این کشور به دلایل مختلفی از گرایش عراق به سوی عربستان حمایت می‌کنند. برای نمونه در آوریل 2021 «سید مقتدی صدر»، رهبر جریان صدر در توئیتی درمورد سفر «مصطفی الکاظمی»، نخست‌وزیر عراق به عربستان و امارات نوشت: «روابط گسترده عراق با کشورهای عربی و سفر الکاظمی به کشورهای برادر عربستان یا امارات گامی در مسیر درست به شمار می‌رود چرا که ما با این دو کشور تاریخ بسیار طولانی داریم. ما با این کشورها به آینده‌ای درخشان دست پیدا می‌کنیم. میان ما و آنها برادری، شراکت و صلح در راستای منافع کشورهایمان حاکم است. عراق باید محور صلح در همه منطقه و به خصوص خاورمیانه باشد». صدر توئیت خود را با هشتگ عراق، عربستان و امارات برادر هستند، به پایان بُرد. در این راستا عربستان نیز تلاش‌هایی را برای نفوذ در جامعه سیاسی اهل سنت عراق دارد. برای نمونه تلاش عربستان برای شکل‌بندی سیاسی اهل سنت عراق، از سوی شخصیت‌های سیاسی نظیر «محمود المشهدانی» رئیس اسبق پارلمان و از رهبران سیاسی برجسته اهل سنت عراق رسانه‌ای شده است.

در جمع بندی می‌توان گفت؛ با توجه به دلایل بیان شده، گسترش روابط عراق با عربستان، برای مقامات عراقی از جایگاهی ویژه برخوردار است. برای مثال برهم صالح، رئیس‌جمهوری عراق، در آوریل 2019 گفت: «عراق علاقه‌مند‌است روابطی متمایز با عربستان و دیگر کشورهای عربی و همسایه در راستای منافع مشترک برقرار سازد. عراق تصمیم دارد که بهترین روابط را میان دو ملت و دو کشور عراق و عربستان برقرار کند و آن را در راستای منافع دو کشور می‌داند. این روابط مرکز ثقلی در روابط منطقه‌ای است و عراق می‌کوشد مبنای روابط خود با دیگر کشورها را اشتراکات فراوان و فرصت‌های همکاری در همه زمینه‌ها قرار دهد». سطح بالای روابط اقتصادی عربستان با عراق سبب شده است که مقامات عراقی (مانند احمد الصحاف، سخنگوی رسمی وزارت امور خارجه عراق، در مارس 2019) روابط با عربستان را استراتژیک توصیف کنند و خواهان عمیق‌تر شدن این روابط در سایر حوزه‌ها شوند. 

به نظر می‌رسد هدف عراق از تعامل با عربستان، بیشتر از گسترش روابط سیاسی، مذهبی و فرهنگی، بهبود وضعیت اقتصادی این کشور باشد. درحالی‌که مهم‌ترین هدف عربستان از گسترش روابط عراق، سیاسی–امنیتی است. اما نفوذ اقتصادی کشورهای عربی، به ویژه عربستان در بازسازی عراق، از یک سو می‌تواند به تدریج زمینه برای نفوذ و ایفای نقش این کشورها را در فضای سیاسی داخلی عراق فراهم آورد. احتمال وقوع این رویداد، مطلوب ایران نیست. اما از سوی دیگر بازسازی و بهبود وضعیت اقتصادی، به ویژه وضعیت آوارگان این کشور می‌تواند به امنیت و ثبات عراق و تأمین امنیت مرزهای این کشور کمک کند. وقوع این امر خواسته ایران نیز است. اما پیشی گرفتن کشورهای عربی و رقبای منطقه‌‌ای ایران در کمک اقتصادی به آوارگان این کشور می‌تواند محبوبیت آنها را نزد مردم عراق افزایش دهد. همچنین ایجاد کنسولگری در شهرهای شیعه‌نشین عراق می‌تواند زمینه‌چینی عربستان برای گسترش نفوذ در میان شیعیان عراق باشد. البته مشخص نیست نفوذ مرکز اعتدال عربستان در عراق سبب تعدیل افراط‌گرایی یا زمینه‌چینی برای افزایش آن و یا افزایش اختلافات میان شیعه و سنی شود.