عمران خان می تواند روابط عربستان-پاکستان را تغییر دهد؟

نویسنده: نیها داگیا

دیپلماسی ایرانی: رابطه چندین ساله پاکستان و عربستان سعودی به مثابه راه رفتن روی یخ های نازک است. در حالی که اسلام آباد سعی دارد روابط خود را با شریک دیرین فراتر از همکاری های امنیتی و فرهنگی پیش ببرد، ریاض به دنبال ایجاد تنوع در اقتصاد وابسته به نفت خود است. عمران خان، نخست وزیر پاکستان، در جدیدترین تلاش ها برای احیای روابط، سفری سه روزه به جده داشت و این در حالی بود که پیش از او، ژنرال قمر جاوید باجوا، رئیس ارتش پاکستان، به ریاض سفر کرده بود تا زمینه را برای احیای روابط آماده سازد. باجوا در دیدار با محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، درباره امنیت منطقه و دفاع دوجانبه صحبت کرده بود. طاهر اشرفی، دستیار ویژه خان در هماهنگی مذهبی، نیز یک توافق سبز، ارتقاء همکاری تجاری، همکاری در رسانه ها، اطلاعات و تبادل فرهنگی را پیش می برد.

اسلام آباد و ریاض برای چندین دهه مشارکت راهبردی داشته اند. پادشاهی عربستان در گذشته تقریبا همیشه به نجات مالی پاکستان شتافته؛ پاکستان از دهه 1960 بیش از هر کشور دیگری از عربستان کمک گرفته و تقریبا هرگز وام های خود را بازپرداخت نکرده، اما در مقابل کمک های نظامی و تخصصی به ریاض ارائه داده است.

اما اسلام آباد و ریاض اخیرا هماهنگی کمتری داشته اند. ارتباط آنها 6 سال پیش پس از تصمیم پاکستان به خودداری از مشارکت در جنگ ائتلاف تحت رهبری عربستان در یمن دچار مشکل شد. به نظر می رسد وقتی همکاری دفاعی مطرح نباشد، پاکستان اهمیت دیگری برای عربستان ندارد. در همین حال، عربستان شروع به جستجوی روابط اقتصادی نزدیک تر و افزایش همکاری های نظامی با سایر کشورهای آسیای جنوبی از جمله هند، دشمن دیرینه پاکستان، کرد. 

با نزدیک تر شدن دهلی نو و ریاض، اسلام آباد که شاهد تغییر در روابط خود با ریاض بود، در صدد بهبود اوضاع برآمد. برهم خوردن روابط با عربستان می توانست برای پاکستان به معنای اعتراض های مذهبی داخلی و مشکلات اقتصادی و امنیتی باشد. پاکستان دریافت که باید اهمیت خود را نزد عربستان افزایش دهد و چنین امری از طریق ارائه فرصت های اقتصادی به سرمایه گذاران سعودی ممکن می شد. عربستان به دنبال تنوع بخشیدن به اقتصاد خود است و اگر خان کارت های خود را درست بازی کند، فرصت جبران مافات ناشی از عدم مشارکت در جنگ یمن را خواهد داشت.

تلاش اسلام آباد برای برقراری مجدد روابط از سال 2018 تحت نخست وزیری شاهد خاقان عباسی آغاز شد. پاکستان ابتدا پرچم خود را در ائتلاف تحت رهبری سعودی علیه حوثی ها در یمن با اعزام نیرو به «ماموریت آموزشی و مشاوره» به اهتزاز درآورد. سپس، در تلاش برای تنوع بخشیدن به روابط فراتر از همکاری های امنیتی، بر سر یک بسته اقتصادی و فرهنگی مذاکره کرد که برنامه های تبادل اجتماعی و فرهنگی را ارتقا بخشید و سهم نیروی کار پاکستانی را در پروژه های ساختمانی در پادشاهی افزایش داد و سرمایه گذاری سعودی در نیروگاه های گاز طبیعی مایع و پالایشگاه نفت و انرژی را تضمین کرد. شرایط برای نزدیکی بیشتر فراهم شده بود. آن زمان بود که عمران خان روی کار آمد. خان هاشم بن صدیق، سفیر پیشین پاکستان در عربستان، می گوید: «پس از لابی گری های بسیار، اطمینان حاصل کردیم که اولین سفر عمران خان به ریاض و برای دیدار با ملک سلمان بن عبدالعزیز باشد. اما او اطلاعی از شرایط نداشت و برای حفظ روابط خارجی آماده نبود.»

اما اقبال پاکستان خوب بود. ماه بعد از سفر عمران خان به ریاض، چندین کشور از جمله ایالات متحده ، انگلیس و فرانسه کنفرانس «داووس در صحرا»ی محمد بن سلمان را به دلیل قتل جمال خاشقچی تحریم کردند. حضور پاکستان در این رویداد امکان حصول بسته ای 6.2 میلیارد دلاری از پادشاهی- 3 میلیارد دلار کمک نقدی و 3.2 میلیارد دلار پرداخت دیرهنگام بابت نفت و گاز- را فراهم آورد. این حمایت مالی پاکستان را از یک بحران اقتصادی بیرون کشید و در فوریه 2019، محمد بن سلمان برای امضای یک بسته اقتصادی عازم اسلام آباد شد.

شرایط برای پاکستان خوب به نظر می رسید تا اینکه خان پیشنهاد کرد در آتش بس سعودی-ایران میانجیگری کند. صدیق می گوید: «اگر سعودی ها از یک چیز متنفر باشند، آن مداخله است.» عبدالباسط، سفیر پیشین، هم می گوید: «ما در موقعیت میانجیگری نبودیم و نیستیم چون اهرم فشاری بر ایران نداریم. دلیلی نداشت با ژست نابجای بی طرفی بین تهران و ریاض، روابط خود را با سعودی ها ضعیف کنیم. البته سعودی ها شکایت خود را علنی مطرح نکردند و انتقاد خود را به طور خصوصی به فرمانده ارتش انتقال دادند.»

پس از این ماجرا، خان همچنین در دسامبر 2018 تصمیم گرفت در کنفرانسی در کوالامپور شرکت کند که توسط سه کشور با رابطه ضعیف با عربستان- ترکیه، مالزی و ایران- برگزار شده بود. اگرچه پس از هشدار جدی ریاض، اسلام آباد مجبور به عقب نشینی شد. تنش ها زمانی شدت گرفت که شاه محمود قریشی، وزیر خارجه پاکستان، هشدار داد اگر ریاض جلسه سازمان همکاری اسلامی درباره کشمیر را لغو نکند، اسلام آباد در صدد یافتن پشتیبانی در باقی منطقه برخواهد آمد. ریاض با یادآوری وام 3 میلیارد دلاری و خودداری از تمدید اعتبار 3.2 میلیارد دلاری نفت و گاز که در ماه مه سال 2020 منقضی شده بود، واکنش نشان داد. این اولین مرتبه در تاریخ روابط ریاض-اسلام آباد بود که پادشاهی پول خود را از پاکستان پس گرفت.

صدیق معتقد است مشکل در اعتماد اسلام آباد به همکاری های امنیتی به عنوان پایه روابط پاکستان-عربستان است: «روابط اقتصادی ما کمتر از حد نیاز است. روابط ما در خاورمیانه نوعی دیپلماسی دفاعی است.» حق دارد. پروژه های منعقد شده در فوریه 2019 هنوز عملی نشده اند. اگرچه وازرت خارجه پاکستان قدرت عقد توافق های تجاری با دیگر کشورها را دارد، اما کنترلی بر سایر وزارتخانه ها ندارد و این شرایط اجرای پروژه ها را به تاخیر می اندازد. حجم تجارت دوجانبه بین اسلام آباد-ریاض در سال مالی 2019-2020 برابر با 2.181 میلیارد دلار ارزیابی شده در حالی که حجم تجارت عربستان-هند در همین بازه زمانی 33.09 میلیارد دلار بوده است. 

با این حال، هنوز جای امید به بهبود روابط پاکستان و عربستان وجود دارد. اسلام آباد امسال در جریان مذاکرات پر سر و صدا با ریاض از پرداخت 1 میلیارد دلار باقیمانده وام خود معاف شد و مذاکرات ساخت پالایشگاه نفت و مجتمع پتروشیمی در شهر بندری گوادر را از سر گرفت. خان و محمد بن سلمان هم پس از وقفه ای 15 ماهه، دیدار کردند. اما تا زمانی که اسلام آباد نتواند در مسیر اجرای توافق های اقتصادی امضا شده بین دو کشور قدم بگذارد، عدم اطمینان بر روابط حکم فرما خواهد بود.

منبع: فارن پالسی / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34