تخفیف آثار تحریم با پیوستن به اتحادیه اقتصادی اوراسیا

نویسنده: عباس خمارباغی، کارشناس ارشد روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی:

مقدمه:

ریشه نظری تکوین اتحادیه اقتصادی اورآسیا را باید در پیشنهاد نورسلطان نظر بایف، رئیس جمهوری قزاقستان در سال 1994 در خصوص ایجاد بلوک تجاری منطقه ای جستجو کرد. پس از طرح این پیشنهاد در سال 2000 پنج کشور بلاروس – قزاقستان –روسیه – قرقیزستان و تاجیکستان جامعه اقتصادی اوراسیا را با هدف ایجاد بازار مشترک برای کشورهای عضو تشکیل دادند. در سال 2006 کشور ازبکستان نیز به این اتحادیه پیوست. اتحادیه اقتصادی اوراسیا فعالیت خود را رسما از ابتدای سال 2015 با شش کشور عضو آغاز کرد. جمهوری اسلامی ایران در سال 1395 پیشنهاد عضویت در این اتحادیه را با کشورهای عضو مطرح کرد، که پس از 2 سال مذاکرات فشرده در اردیبهشت 1397 عضویت ایران مورد پذیرش کشورهای عضو واقع شد. در پنجم آبان 1398 بر اساس موافقت نامه موقت (3 ساله) تجارت ترجیحی بین ایران و کشورهای عضو اتحادیه با تعیین تعرفه ترجیحی 862 قلم کالا همکاری ایران با کشورهای عضو اتحادیه آغاز شد و راهی برای ایران به منظور کاستن آثار تحریم های بین المللی را باز کرد.

با اجرایی شدن چنین قراردادی با پنج کشور اوراسیا که روسیه یکی از مهمترین آنها محسوب می شود، منافع سیاسی بسیاری برای ایران به وجود آمد. در شرایط فعلی با توجه به سیاست فشار حداکثری آمریکا هر کشوری حاضر به همکاری های اقتصادی با ایران نیست، ایران در همین وضعیت توانست با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، موافقت نامه ای را امضاء کند و آن را به اجرا برساند که در مجموعه اقتصاد خارجی کشور، اتفاق خوبی می تواند باشد.

در این مجال تلاش بر این است  تا تخفیف آثار تحریم های بین المللی علیه کشورمان در پیوستن به اتحادیه اقتصادی اوراسیا مورد بررسی قرار گیرد و این فرضیه به آزمون گذاشته شود که پیوستن کشورمان به این اتحادیه کاهش فشار تحریمی غرب را باعث شده است و بسترهای لازم برای توسعه اقتصادی و تجارت خارجی ایران و بهره مندی از ظرفیت های اقتصادی این اتحادیه را فراهم می کند.                                                   

 اتحادیه اقتصادی اوراسیا راهی برای کم اثر کردن تحریم ها: 

تشکیل اتحادیه اقتصادی اوراسیا و همکاری اعضای آن، یکی از جامع ترین نوع یکپارچگی اقتصادی را بین کشورهای عضو نشان می دهد و ایران در حال حاضر در اولین مرحله یکپارچگی اقتصادی با اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا قرار دارد.                                                                                                         

در واقع عضویت ایران در منطقه آزاد تجاری اتحادیه اقتصادی اوراسیا می تواند گام بلندی برای عملی ساختن فرصت های بالقوه برای طرفین باشد، همچنین کشورهای مهم منطقه آسیا همچون هند در صف انتظار الحاق به این اتحادیه هستند و لذا با پیگیری وزارت صنعت، معدن و تجارت باید زمینه عضویت دائمی کشور در این اتحادیه فراهم شود. 

شیوع بیماری کووید۱۹ بازارهای جهانی را به شدت متاثر ساخته است، اما روند صادرات ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا طی همین مدت کوتاه همکاری با کشورهای عضو را می توان به عنوان یکی از مهمترین دستاوردهای این موافقت نامه دانست. بر همین اساس شاهد شکل‌گیری رقابت بین روسیه، اروپا، آمریکا، چین و حتی هند در این منطقه هستیم که با انگیزه‌های مختلف رقابت شکل می‌گیرد.                                                                    

روس‌ها به دنبال تسلط بر حوزه نفوذ شوروی سابق در این منطقه هستند و به عنوان میراث‌دار اتحاد جماهیر شوروی در حقوق بین‌الملل و سازمان‌های بین‌المللی می‌خواهند حوزه نفوذ آن را با شکل جدید حفظ کند.                                                                                                                                 

اروپا و آمریکا نیز برای ممانعت از شکل گیری ساختار گذشته یا جذب کشورهای تازه استقلال یافته و سرمایه‌گذاری در آنها جذابیت‌هایی را برای این کشورها به وجود می‌آورند تا ضمن دور نگه داشتن آنها از روسیه به عنوان شریک تجاری، سیاسی و امنیتی از آنها بهره ‌بگیرند و کنترل انرژی این منطقه را نیز در دست داشته باشند.

در این میان می‌توان تغییرات در اوکراین و گرجستان و نزدیک شدن این دو کشور به غرب و دست کشیدن از شراکت با روس‌ها را نام برد.

چینی‌ها نیز به عنوان همسایه بزرگ و قدرتمند آسیای میانه تمایل دارند با پروژه‌های مختلف از قبیل یک کمربند یک جاده و سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصادی علاوه بر توسعه غرب چین و دست یابی به بازارهای همجوار، نفوذ خود را در این منطقه افزایش دهند و به رصد و کنترل رقبای خود یعنی آمریکا، اروپا و روسیه نیز در این منطقه بپردازند.

هندی‌ها نیز با نزدیک شدن به افغانستان به دنبال حضور در این منطقه هستند تا به عنوان یکی از مدعیان اقتصادی در این منطقه حضور داشته باشند و هم از بازار منطقه هم از انرژی آن سود ببرند.

از طرفی عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، پل ارتباطی به خلیج فارس است بدین معنی که به تازگی گمرک ایران اعلام کرده که حجم تجارت خارجی این کشور با مجموع پنج کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا طی پنج ماه اول سال‌جاری دو میلیارد و ۷۹۱ میلیون و ۸۰۰ هزار دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل (۲ میلیارد و ۶۳۵ میلیون و ۱۵۰ هزار دلار) رشد ۶ درصدی داشته است. این میزان افزایش تجارت با اتحادیه اقتصادی اوراسیا بیش از هر چیز نشان دهنده اهمیت روز افزون این اتحادیه اقتصادی در تجارت خارجی ایران دارد. 

مزیت جغرافیایی این اتحادیه نیز برای ایران، هم مرز بودن با ارمنستان به عنوان یکی از اعضای آن است که سهولت دسترسی برای تجارت زمینی را برای ایران ایجاد خواهد کرد و از طریق ارمنستان ایران می تواند روابط تجاری خود با اعضای اتحادیه اوراسیا تا قزاقستان و قرقیزستان را ادامه دهد.

نکته قابل توجه دیگر در کارایی اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای ایران، توسعه روابط تجاری غیرغربی همزمان با تحریم ها و فشارهای اقتصادی از سوی آمریکا علیه ایران است.

به عبارت دیگر همزمان با محدودیت های اعمالی خزانه داری آمریکا برای تعاملات تجاری و حتی انرژی با ایران، کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا که شامل شرکت های غیرغربی هستند، توان و امکان بیشتری برای تعامل تجاری با ایران در مقایسه با شرکت های اروپایی و غربی خواهند داشت. همچنین بخشی از فشار سیستمی و تحریمی که از ناحیه جنوب (خلیج فارس و برخی از کشورهای عربی) به ایران وارد می شود، می تواند با برنامه ریزی صحیح و استفاده مناسب از ظرفیت ها در سمت شمال (اوراسیا) جبران شود. با توجه به تنوع بازار و تنوع منابع موجود در کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی پیوستن به آن یک فرصت قابل توجه برای اقتصاد ایران ایجاد می کند و می توان از این طریق بخشی از اثر تحریم ها را جبران کرد.  به منظور بهره برداری مناسب تر از این موقعیت بدست آمده لازم است 2 نکته همواره مد نظر قرارگیرد.

1- پیش از عضویت کامل ایران در این اتحادیه لازم است تا جمهوری اسلامی ایران با رفع موانع صادرات تلاش کند تا تراز تجاری خود با مهمترین عضو اتحادیه اوراسیا یعنی روسیه را بهبود قابل توجهی ببخشد تا پس از عضویت تحت تاثیر افزایش واردات گسترده از سوی روس ها قرار نگیرد و فاصله منفی تراز تجاری فعلی با روسیه از این بیشتر نشود.

2- همچنین با توجه به تداوم تحریم ‌های بانکی و نقل و انتقالات مالی، ایران نیاز دارد تا بر سر ایجاد یک کانال مالی و بانکی مستقل با اعضای اتحادیه اوراسیا به یک جمع بندی عملی دست یابد، چون همزمان با تداوم تحریم های بانکی آمریکا علیه ایران، در صورت فقدان یک کانال بانکی مستقل شاید ایران نتواند از مزایای پیوستن به این اتحادیه بصورت کامل بهره‌مند شود و فقدان کانال بانکی مستقل یکی از مهمترین چالش‌های ایران برای گسترش روابط با اتحادیه اقتصادی اوراسیا به شمار می رود.

پس می توان گفت پیوستن ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیایی به جهش بزرگی در صادرات نفتی و غیرنفتی ایران منجر خواهد شد و در نهایت می تواند، موجب ارزآوری برای کشور شود. بر اساس این موافقتنامه، ایران از اتحادیه اقتصادی اوراسیایی امتیازات گمرکی خاصی دریافت کرده و کشورهای این اتحادیه هم این امکان را خواهند داشت تا حجم صادرات خود به ایران را افزایش دهند. ایران نیز می تواند با امتیازاتی که دریافت می کند، صادرات کالاهای خود به مقصد پنج کشور اوراسیایی را تا چند برابر افزایش دهد.

به عبارتی همگرایی با اتحادیه اقتصادی اوراسیایی می تواند نقش مؤثری در عبور ایران از تنگناهای اقتصادی ایفا کند. نقش توافقنامه تجارت ترجیحی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیایی در شرایط تحریمی ایران با توجه به این که تمامی اقلام ترجیحات اعطایی اوراسیایی به ایران و اقلام ترجیحات اعطایی ایران به اتحادیه اوراسیا به طور عمده در بخش های کشاورزی، دامی و صنعتی است، تحت تحریم های یک جانبه آمریکا نیست و همکاری های بانکی نیز خارج از نظام سوئیفت است. این توافقنامه در تمرین عملی بخش های اقتصادی و تجاری ایران در شرایط تجارت آزاد از جمله افزایش رقابت پذیری در داخل کشور، فراهم کردن زمینه عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی، انعقاد توافقنامه های مشابه با سایر سازمان های منطقه ای نظیر آ.سه. آن و اتحادیه اروپا در دوران پس از تحریم، ضرورت حفظ ثبات در قوانین صادرات و واردات و نیز مقررات بانکی، ارزی و گمرکی می تواند به ایفای نقش بپردازد. از سوی دیگر از آنجا که اتحادیه اوراسیایی با کاهش استفاده از دلار، سهم پرداخت های تجاری با ارز ملی را به 70 درصد افزایش داده، می توان به کاهش استفاده از دلار در مبادلات تجاری خوشبین بود که این اتفاق در شرایط کنونی تحریم برای تجار ایرانی امیدوار کننده است.

در شرایطی که ایران تحت تحریم‌های یکجانبه آمریکاست، حضور در این اتحادیه می تواند فرصت قابل توجه و مغتنمی برای کاهش اثرات تحریمی باشد زیرا کشور هم اکنون در یک شرایط خاصی به سر می برد که از سه سال گذشته شاهد بازگشت تحریم های یک جانبه و ظالمانه آمریکا بوده است. فرصتی که در شرایط فعلی اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای کشور ایران ایجاد می کند، این است که در کاهش اثر تحریم ها می توان از طریق افزایش مراودات اقتصادی با کشورهای عضو با توجه به ظرفیت آنها و همچنین پتانسیل و موقعیت جغرافیایی ایران به بهترین وجه استفاده کرد. 

این اتحادیه می تواند بازار بزرگی ایجاد کند و تجارت میان اعضا را تسهیل و بهبود بخشد و تسهیلات زیادی را در این زمینه برای کشورهای عضو به ارمغان آورد لذا توافق ایران و اتحادیه اوراسیا، مفصل ترین و جامع ترین موافقت نامه تجاری است که تاکنون ایران منعقد کرده و دارای مزیت های بسیار زیادی است، از جمله: 

دسترسی به بازار کشورهای مشترک المنافع و روسیه با بیش از ۱۸۰ میلیون نفر جمعیت برای فروش کالاهای داخلی که تنها یکی از مزیت های عضویت در اتحادیه اوراسیاست و می توان گفت: امکان افزایش اشتغال قابل توجه برای نیروی کار داخل کشور، اشتغالزایی و کاهش بیکاری، انگیزه قوی تر برای گسترش تجارت دوجانبه و سرمایه گذاری در سایر مناطق آزاد تجاری، امکان جذب سرمایه گذاری و مشارکت در بخش های مختلف تولید، امکان جذب قابل ملاحظه سرمایه گذاری خارجی در مناطق شمالی و جنوبی کشور، بهبود روابط سیاسی و تجاری با همسایه های شمالی، بهبود روابط تجاری با اعضای اتحادیه از طریق تسهیل فرایند صادرات و ایجاد بازارهای جدید، ایجاد فرصت های جدید و بیشتر برای صادرکنندگان ایران، تلاش تولیدکنندگان به تولید رقابت پذیرتر کالای ایرانی و افزایش سهم صادراتی این کالاها در بازار مذکور، توسعه مسیر ترانزیتی شمال - جنوب کشور و ایجاد مسیر مناسب برای ترانزیت کالاهای کشورهای عضو اتحادیه، امکان تکمیل زیرساخت های مورد نیاز برای افزایش تولید صادرات محور و استفاده حداکثری از ظرفیت های فعلی از دیگر مزیت هاست. گزارش عملکرد یک ساله همکاری تجاری ایران با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا نشان می دهد تجارت ایران با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا پس از امضای موافقت نامه، رشد ۳۰ درصدی نسبت به دوره مشابه قبل از امضای موافقت نامه داشته که بالغ بر سه میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار است. از این میزان، یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار به صادرات کالای ایرانی و حدود دو میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار به واردات اختصاص دارد.

در واقع پیوستن جمهوری اسلامی ایران به "اتحادیه اقتصادی اوراسیا" در شرایطی که ایالات متحده آمریکا محدودیت های یک جانبه بسیاری علیه ایران اعمال کرده که به کاهش صادرات نفت ایران منجر شده است، می تواند برای کشورمان در حوزه تعاملات اقتصادی فرصت حائز اهمیتی را به وجود آورد.