توافق استراتژیک تهران-پکن، ضربه ای به واشنگتن

نویسنده: امیر هنجانی

دیپلماسی ایرانی: توافقنامه اخیر همکاری اقتصادی و امنیتی ایران و چین تاثیرات گسترده ای بر ژئوپلیتیک خاورمیانه خواهد داشت. مسلما تلاش های آمریکا برای مهار منطقه ای ایران و تحت فشار گذاشتن آن از نظر مالی، دو کشور را به این سمت سوق داد. این توافق برای تهران برای مقاومت در شرایط نابسامان ناشی از تحریم های اقتصادی اعمالی از زمان خروج دولت ترامپ از توافق هسته ای در سال 2018، یک شریک حیاتی فراهم می آورد و برای پکن، این توافق یک معامله مهم در روابط با کشورهای تولید کننده نفت در حاشیه خلیج فارس که شرکای امنیتی دیرینه ایالات متحده هستند، محسوب می شود.

شرایط توافق هنوز به طور دقیق و با جزئیات اعلام نشده، اما هدف از آن ایجاد جریان ثابت و پایدار نفت ایران به چین در ازای سرمایه گذاری های مورد نیاز در زیرساخت های مهم ایرانی- از بنادر تا خطوط ریلی، انرژی و پتروشیمی است. اگر تنش های ژئوپلیتیک بین پکن و واشنگتن به نقطه جوش برسد و کشورهای عربی تحت فشار ایالات متحده را وادار به انتخاب بین آنها کند، چین می تواند مطمئن باشد که ایران یک شریک قابل اعتماد است. در همین حال، این توافق منافع مالی و استراتژیک تهران را در آسیا قرار می دهد. مدت هاست ایران در آرزوی پیوستن به سازمان همکاری شانگهای- اتحاد اقتصادی و امنیتی اوراسیا به رهبری چین و روسیه، است. این رویا ممکن است به زودی به واقعیت تبدیل شود، چون ایران جایگاهی برجسته در ابتکارعمل بلند پروازانه کمربند و جاده چین دارد. 

عدم موفقیت برجام در تامین سرمایه خارجی و توسعه اقتصادی ایران مقامات میانه رو و اصلاح طلب را که در راستای مقابله با اتحاد بیش از اندازه ژئوپلیتیک با چین و روسیه به دنبال بهبود روابط با غرب بودند، دچار مشکل کرده است. فضای سیاسی برای بهبود روابط واشنگتن و تهران در حال حاضر تحت تاثیر سیاست داخلی هر دو طرف محدود است. گرچه ترجیح ایران همواره فناوری و سرمایه گذاری اروپایی و آمریکایی بوده، اما حالا با دردسر کمتر به نمونه چینی آنها رضایت می دهد. بر خلاف اروپا و آمریکا، چین در ازای ارائه آنها در صدد تغییر سیاست داخلی، سیاست های منطقه ای یا برنامه موشکی ایران بر نمی آید. به علاوه، سیاست های چین در قبال ایران تحت تاثیر روابط استراتژیک دیگر آن در خاورمیانه قرار نمی گیرند و مستقل از آنها هستند. چین روابط دو جانبه با بازیگران خودمختاری که در مقابل فشارهای آمریکا قابل اعتماد باشند را ترجیح می دهد و این مساله برای ایران کاملا مناسب است.

رهبری ایران متعهد است هرگونه تحریمی علیه آن اعمال می شود را جذب و به نظر می رسد که اقتصاد ایران را متناسب با همین تحریم ها هماهنگ می کند. برخی در نهادهای سیاسی ایران- به ویژه تندروها- از دردی که تحریم ها بر اقتصاد وارد آورده استقبال می کنند چون این اتفاق ایران را به روی گرداندن از صادرات انرژی و تنوع اقتصادی و اولویت دادن به تولید و مصرف داخلی وا داشته است. امید آنها این است که با اولویت دادن ایران به اقتصاد داخلی خود و تجارت با کشورهایی را که در تقابل با سیستم مالی تحت رهبری آمریکا هستند، تحریم های ایالات متحده با گذشت زمان تاثیر کمتری داشته باشند. توافق با چین (و احتمالا بعدتر روسیه) تحقق منطقی این امید است.

شواهدی دال بر موثر بودن این رویکرد تهران وجود دارد. حدود 20 سال پش نفت 50 درصد از تولید ناخالص داخلی ایران را تشکیل می داد، اما سهم آن امروز به 15 درصد کاهش یافته است. طرفداران کارزار «اعمال فشار حداکثری» ایالات متحده اینطور استدلال می کنند که دولت ایران در نتیجه این اتفاق فقیرتر شده چرا که اقتصاد آن از زمان خروج دونالد ترامپ از توافق هسته ای بیش از 15 درصد کوچک شده و تحریم ها به طور چشمگیری صادرات نفت آن را کاهش داده است؛ اما «اعمال فشار حداکثری» هیچ تاثیری بر رفتارهای منطقه ای ایران یا تسلیم شدن آن در برابر خواسته های آمریکا نداشته. در حقیقت، شواهد نشان می دهند که اقتصاد ایران از مقاومت بیشتری برخوردار شده: طبق پیش بینی صندوق بین المللی پول، اقتصاد ایران در سال 2021 رشد 3.2 درصدی خواهد داشت.

مفهوم این شرایط برای واشنگتن چیست؟ مدافعان دیپلماسی امیدوار بودند که دولت بایدن به سرعت به توافق هسته ای بپیوندد و از این طریق، فضای سیاسی لازم را برای بحث درباره سایر موضوعات مورد علاقه دو جانبه ایجاد کند. با نزدیک شدن ایران به چین و روسیه، این امید ممکن است از بین برود. اگر تندروها پس از انتخابات ریاست جمهوری تابستان امسال اهرم های قدرت را در تهران به دست بگیرند، انتظار می رود تمایل کمتری به چنین گفت و گوهایی وجود داشته باشد. در مقابل، تهران به بازی بلند-مدت روی می آورد. به دیگر اقتصادهای آسیایی که واگن خود را به تجارت و توسعه چین بسته اند، خواهد پیوست. اگر غرب همچنان به دنبال توافق با ایران باشد، احتمالا با یک شریک مذاکراتی ضد غربی و سرخت تر از شریک زمان مذاکره برجام در سال 2015 روبرو می شود. 

اگر بپذیریم که امروز در دنیای رقابت بر سر قدرت برتر هستیم، این یعنی ایالات متحده نیز همین هدف را دنبال می کند. همانند دیگر کشورهای آسیایی که پس از خروج آمریکا از مشارکت دو سوی اقیانوس آرام (ترنس پسیفیک) اتحادیه تجاری مختص خود را تشکیل داده یا به چین پیوستند، ایران نیز تصمیم گرفته است روی کشوری شرط ببندد که معتقد است از نظر برتری اقتصادی و فناوری از ایالات متحده پیشی خواهد گرفت. زمان نشان می دهد که این شرط بندی خوبی بوده است یا خیر.

منبع: ریسپانسیبل استیت کرفت / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34