گذری در تاریخ روابط روسیه و چین: از روسیه تزاری تا کودتای کانتون

نویسنده: احمد وخشیته، دانشیار دانشگاه ملی اوراسیا

دیپلماسی ایرانی: اگرچه گفته می‌شود که تاریخ روابط دیپلماتیک میان روسیه و چین حدودا چهارصد سال قدمت دارد، اما اگر گذری در روابط غیر رسمی میان آنها داشته باشیم، به قرن سیزده و چهارده میلادی باز می‌گردد؛ یعنی هنگامی که دو کشور پس از حمله مغول‌ها، موفق به بازپس‌گیری کشورهایشان می‌شوند. در واقع اسناد تاریخی به دورانی اشاره دارند که دولت یوآن در چین دستور می‌دهد که زندان ویژه‌ای برای برای روس‌هایی که توسط مغول‌ها اسیر و به سرزمین چین آورده شده بودند، تشکیل شود.

اما مطابق یک دیدگاه، رابطه سیاسی آنها در زمان ایوان واسیلیویچ یا همان ایوان چهارم که نزد ایرانیان به عنوان ایوان مخوف شناخته می‌شود، آغاز شده است. اگرچه از سویی گفته می‌شود که هیات اعزامی تزار وقت روسیه، به مقصد نرسیده‌ است و اما و اگرهایی در آن وجود دارد که نمی توان شکلگیری روابط سیاسی را به آن نسبت داد. با این وجود در اینکه این گشایش در زمان روسیه تزاری و امپراتوری مینگ در چین شکل گرفته است، تردیدی وجود ندارد؛ چرا که مطابق اسناد موجود در سال ۱۶۸۹معاهده «ترچینسک» میان روسیه تزاری و امپراتوری چین امضا شده است.

روابط روسیه تزاری و چین

گفته می‌شود که معاهده نرچینسک که در زمان پترکبیر میان دو امپراتوری به امضا رسید، اولین معاهده میان روسیه تزاری و امپراتوری مینگ در چین می‌باشد که مفاد آن بر مرزهای دو کشور و روش‌های تجارت تاکید داشته است. پس از آن، پیمان‌های دیگری نیز به امضا در آمد که عموما بر تحدید حدود دو کشور تمرکز داشت که می‌توان به معادات «بورینسکی» و «کیاختا» اشاره کنیم. از سوی دیگر، طرفین برای گسترش روابط بازرگانی خود نیز تلاش می‌کردند که پیمان تجاری «کلدژین» را می‌توان یکی از مصادیق آن دانست.

با وجود شکلگیری روابط دیپلماتیک و توافقاتی که بر تحدید حدود متمرکز بود، اما با این حال همواره اختلافات مرزی میان دو امپراتوری وجود داشت. به دنبال جنگ دوم تریاک، دولت مرکزی در چین تضیف شد و از این رو الکساندر دوم از این بزنگاه بهره برد تا به موجب پیمان «آیگون» در سال ۱۸۵۸، بخش قابل توجهی از منطقه منچوری را از آن خود کند. به دنبال قیام دونگان در سال ۱۸۷۱ که به از بین رفتن کنترل مرکزی در سین کیانگ منجر شد، نیروهای روسی به پیش‌ روی خود ادامه دادند و منطقه ایلی را نیز اشغال کردند؛ اگرچه ده سال بعد و به موجب معاهده «ایلی» متعهد شدند که تا سال ۱۸۸۳ این منطقه را ترک کنند.

به نظر می‌رسد که دوران شکوفایی روابط دو کشور در زمان روسیه تزاری را باید در ایام آخرین پادشاه تزار یعنی نیکلای دوم جستجو کرد. در سال ۱۸۹۶ پیمان اتحاد میان دو امپراتوری به امضا درآمد و روسیه جواز ساخت راه‌آهن شرقی را در سرزمین منچوری از آن خود کرد؛ امتیازی که به نظر می‌رسد به دنبال شکست چین در جنگ با ژاپن و با توجه به کمبود بودجه در خزانه چین بر این کشور تحمیل شد.

روسیه تزاری که از وخامت اوضاع نظامی و اقتصادی در چین آگاه شده بود، یک سال بعد قرارداد دیگری را امضا کرد و کمک‌های خود را منوط به تسلط بر بندر آرتور دانست. همه چیز برای روسیه خوب پیش می‌رفت؛ تا سال ۱۹۰۳، ساخت خط راه‌آهن سراسری سیبری که از منچوری عبور می‌کرد را به سرانجام رسانید و سربازانش نیز در سرکوب قیام ایختوان به کمک چین شتافتند.

اما شکست نیکلای دوم در جنگ با ژاپن، ورق را برگرداند و روسیه بنادر اجاره‌ای خود در چین را از دست داد. واپسین سال‌های روسیه تزاری مقارن شد با سرنگونی دودمان چینگ و تاسیس جمهوری چین که روسیه نیز در سال ۱۹۱۳ آن را به رسمیت شناخت.

روابط اتحاد جماهیر شوروی و جمهوری چین

چندی نگذشت که به فاصله اندکی روسیه دو انقلاب را در سال ۱۹۱۷ تجربه کرد. تعداد شهروندان روسی در شهرهای چین میان سال‌های پس از انقلاب بلشویکی افزایش قابل ملاحظه‌ای پیدا کرد؛ اما به یکباره در سال ۱۹۲۷ روابط دیپلماتیک میان دو کشور قطع شد.

همه چیز به کودتایی در شهر گوآنگ‌ژو بازمی‌گشت که در آن هنگام کانتون نامیده می‌شد. غائله‌ای که با شورش کارگران مسلح در یازدهم دسامبر ۱۹۲۷ آغاز و با واکنش تند ارتش چین مواجه شد. استقلال شوروشیان انقلابی سه روز بیشتر دوام نیاورد. اما در این میان یک اتفاق عجیب رخ داد: پنج نفر از کارمندان کنسولگری شوروی در میان کشته شدگان شورشیان بودند.

هفته آینده در ستون «در حوالی میدان سرخ»، به بررسی ادامه روند تاریخ سیاست خارجی دو کشور خواهم پرداخت؛ روابط سیاسی که علی‌رغم فراز و نشیب‌های گوناگون، اما همواره دشمنی مشترک آنها را به یکدیگر نزدیک کرده است. همان طور که میان سال‌های اخیر تقابل واشنگتن با آنها به همگرایی راهبردی مسکو و پکن منجر شده است و شاهد ابتکار عمل مقامات دو کشور در تعمیق این روابط هستیم؛ نظیر آنکه سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ با عنوان «سال همکاری‌های علمی و نوآوری میان روسیه وچین» نامگذاری شده است./روزنامه شرق