چرا ایران به دنبال توسعه موشکی و نفوذ نیابتی در منطقه است؟

نویسنده: جلیل بیات

دیپلماسی ایرانی: دولت ترامپ که در تلاش برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران در شورای امنیت شکست خورده، اکنون به دنبال استفاده از ساز و کار «بازگشت سریع» تحریم های سازمان ملل آمده در برجام است که می تواند به اعمال مجدد همه تحریم های چند جانبه پیش از سال 2015 بینجامد. از سوی دیگر، ترامپ ظاهرا به دنبال توافق جدیدی با ایران است که هم مانع دستیابی آن به سلاح هسته ای شود و هم برنامه موشکی این کشور را محدود کند و هم به قطع پشتیبانی ایران از نیروهای نیابتی در منطقه بینجامد. اما در این راستا هیچ توجهی به انگیزه ایران برای توسعه برنامه موشکی یا حمایت از نیروهای منطقه ای ندارد. انگیزه رهبران ایرانی بقا در خاورمیانه بی ثبات است. تجارب تاریخی و ژئوپلیتیک در منطقه دلیل اصلی پشت شیوه رفتاری ایران هستند.

وقتی صدام حسین حملات موشکی به ایران را آغاز کرد (1980-1980)، ایران توانایی تلافی نداشت. غرب ایران را تحریم کرد و این کشور مجبور شد برای ساده ترین تجهیزات نظامی و موشکی به لیبی و کره شمالی متوسل شود. ایران نیروی هوایی پیشرفته ای هم نداشت. این وضعیت به احساس نیاز در رهبران ایرانی برای ایجاد و توسعه یک برنامه موشکی بومی منجر شد و امروز، آنها بزرگ ترین زرادخانه موشکی در منطقه را دارند و آمادگی از دست دادن آسان این ابزار دفاع مشروع را ندارند. فریدون مجلسی، دیپلمات پیشین و ستون نویس چند روزنامه ایرانی در زمینه دیپلماسی، با اشاره به اینکه شمار زیاد موشک ها یک نیروی بازدارنده برای ایران فراهم می آورد، گفت: «از نظر اقتصادی، ساخت موشک از خرید آن بسیار امکان پذیرتر بود. بنابراین، ایران دانش فنی این صنعت را به دست آورد.»

به گفته محی الدین مصباحی، استاد روابط بین الملل در دانشگاه بین المللی فلوریدا، ایران در حیطه ژئوپلیتیک «از نظر استراتژیک» تنهاست. به عبارت دیگر، خواه خواسته و آگاهانه یا ناخواسته و از سر ناچاری، از نظر استراتژیک تنها و از هرگونه اتحاد معنی داری با قدرت های بزرگ محروم است. ایران در طول تاریخ بارها توسط اعراب، ترک ها و صدام از غرب، مغول ها و افغان ها از شرق، روسیه از شمال و پرتغالی ها از جنوب مورد حمله قرار گرفته است. در هیچ یک از این موارد متحدی نداشته و امروز هم متحدان منطقه ای قابل اعتمادی ندارد. ایران تنها کشور شیعه فارسی زبان در خاورمیانه تحت سلطه اعراب و اهل تسنن است و تنهایی استراتژیک آن در امتداد مرزهای گسترده و بدون موانع طبیعی به معنی احتمال بالای شکست در دفاع از خود در امتداد مرزهاست.

این شرایط سبب شده که رهبران آن برای گسترش دامنه دفاع استراتژیک ایران به فکر حمایت از گروه های نیابتی در منطقه باشند. در حقیقت، انگیزه حمایت از گروه ها در خارج از کشور بیشتر دفاعی است تا تهاجمی. همانطور که یافته های شرکت «راند» نشان داده، ایران به دنبال گسترش سرزمین یا تحمیل اجباری ایدئولوژی انقلابی خود نیست؛ حزب الله در لبنان به عنوان اولین سنگر ایران در برابر اسرائیل تلقی می شود و انصارالله قدرت سعودی ها را در یمن متعادل می کند؛ حتی حمایت از حشدالشعبی هم تلاشی برای جلوگیری از حمله مجدد عراق به ایران است. سید حسین موسویان، دیپلمات سابق و سخنگوی تیم مذاکره هسته ای ایران، می گوید رفتار ایران را واکنشی به اقدامات ایالات متحده می داند: «ایالات متحده برای مقابله با ایران در کشورهای عربی و ایران به طور متقابل برای مقابله و مقاومت در برابر سلطه آمریکا روی نیروهای مردمی سرمایه گذاری کرده اند.»

با این حال، دولت دونالد ترامپ در سه سال گذشته سعی کرده است بدون توجه به این دو انگیزه اصلی ایران در رابطه با برنامه موشکی و رفتارهای منطقه ای، این کشور را تغییر دهد. ترامپ به رغم اعمال شدیدترین تحریم های اقتصادی، فشارهای سیاسی و نظامی و حتی ترور فرمانده نظامی ایران، هنوز نتوانسته به یک توافق جدید هسته ای دست یابد. ایالات متحده در شرایطی به دنبال تمدید تحریم تسلیحاتی علیه ایران است که خود میلیاردها دلار اسلحه به رقبای منطقه ای ایران می فروشد و از اسرائیل که سلاح هسته ای دارد، پشتیبانی اقتصادی و امنیتی می کند.

مقامات ایران اینطور نتیجه گرفته اند که ایالات متحده به دنبال تغییر نظام است و همین مساله به این کشور برای مقاومت بیشتر انگیزه داده است. نیازی به گفتن نیست که هیچ کشور مستقلی حاضر نمی شود از استقلال خود دست بکشد و به همین ترتیب، رهبران ایران هم به ویژه در زمانی که متقاعد شده اند ایالات متحده سیاست سرنگونی آنها را دنبال می کند، حاضر نیستند از ابزار دفاعی خود چشم پوشی کنند. پافشاری بیشتر دولت ترامپ در این مسیر احتمالا آن را به یک جنگ غیرضروری می کشاند. پیروزی ترامپ در انتخابات ماه نوامبر می تواند احتمال رویارویی ایالات متحده و ایران را افزایش دهد. 

ایالات متحده باید انگیزه های رهبران ایران را درک کند و بداند که چرا ایران موشک می خواهد یا به دنبال ایجاد نیروهای نیابتی در منطقه است. آمریکا بدون درک انگیزه های ایران نمی تواند به تجزیه و تحلیل دقیقی از شرایط برسد و این مساله تنها به ادامه تنش ها بین دو کشور خواهد انجامید. اگر ایالات متحده به جای اصرار به تغییر رفتار ایران به درک انگیزه های این کشور برسد، می تواند سیاست هایی را دنبال کند که به ایران برای عقب نشینی از برنامه موشکی با فعالیت های منطقه ای انگیزه دهد. این می شود تغییر رفتار از طریق تغییر انگیزه که تنها در صورت وجود یک نظام امنیتی پایدار در خاورمیانه قابل دستیابی است. ایالات متحده می تواند از پتانسیل رهبری خود در جهان برای ایجاد چنین نظامی استفاده کند یا با ادامه سیاست های یک جانبه تنها به بی ثباتی و تشدید تنش ها در منطقه دامن بزند. آمریکا کدام را انتخاب خواهد کرد؟

منبع: ریسپانسیبل استیت کرفت / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34