خاورمیانه در آستانه آشفتگی است؟

نویسنده: مروان بشارت

دیپلماسی ایرانی: اگر تصور می کند که خاورمیانه به قعر رسیده و نهایتا پس از یک دهه آشفتگی، انقلاب و درگیری مجددا در حال ظهور است، احتمالا اشتباه می کنید. واقعیت های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی منطقه از وحشتناک به مهیب رسیده و هیچ چشم اندازی برای پایان آنها وجود ندارد. این آشفتگی ها ممکن است هر لحظه از کنترل خارج شوند و آینده ای آفته با پیامدهای پیش بینی نشده بین المللی را رقم بزنند. شاید برخی کشتارها در برخی مناطق کاهش یافته باشند، اما زخم های جنگ هنوز التیام نیافته و حتی در پی همه گیری ویروس کرونا و دشواری های اقتصادی ناشی از آن عمیق تر هم شده است. دردهای خاورمیانه خیلی بیشتر از آن چیزی است که به چشم دیده می شود. منطقه در سال 2010 نیز در وضعیت خوشایندی نبود، اما اکنون تاثیرات 10 سال خشونت و تخریب وضعیت را آشفته تر کرده است و مخاطرات آخرالزمانی امروزی می توانند نتیجه بسیار بدتری داشته باشند.

پیش بینی یک زمستان داغ

در نوامبر 2010 در یادداشت داخلی الجزیره در پیش بینی دمای سیاسی فصل آتی نوشتم: «زمستان داغی در پیش است. یک سری دولت های شکننده اند یا به بن بست رسیده اند و تنش ها به سمت یک بحران بزرگ، درگیری و احتمالا خشونت شدید پیش می روند. مهم است که برای انعکاس دادن سناریوهای مختلف از جمله بدترین آنها یعنی جنگ، آماده باشیم.»

فهرست کشورها طولانی بود و ویژگی های مشابهی با هم داشتند که از نمونه آنها می توان به تعمیق اختلاف نظرها، جمعیت ناامید شده، حاکمیت های به خطر افتاده ، بی ثباتی و تهدید درگیری و خشونت های ملی و فراملی اشاره کرد. شاید در یک قرن گذشته خاورمیانه آسیب های متعددی را متحمل شده باشد، اما در هیچ زمانی در تاریخ وضعیت این منطقه به اندازه یک دهه اول قرن 21 وخیم نبوده است. اعتراضات مردمی در چند ماه تقریبا همه گیر شد و به «بهار عربی» انجامید و پس از آن هم فصلی طوفانی آمد که منطقه را به زانو درآورد.

امروز هم مانند همان زمان خشم و ناامیدی را می توان در هر گوشه ای از خاورمیانه دید. منطقه در آغاز این دهه نیز با یک بحران اقتصادی جهانی مواجه و دولت ها در آن به بی کفایتی، سرکوب و فساد متهم شده اند و در عین حال، سیاست خارجی احمقانه و بی محابای آمریکا در حمایت از استبداد هم بی ثباتی ها را تشدید کرده است. منطقه این بار نه از آسیب های یک دهه، که از دو دهه جنگ و درگیری رنج می برد: جنگ های داخلی، جنگ های نیابتی و جنگ های امپریالیستی که سوریه، لیبی، یمن و عراق را نابود کرده، از نمونه این درگیری ها هستند. در حقیقت، مالیخولیای سال 2010 در برابر آشفتگی های سال 2020 هیچ است.

از بد به بدتر

اگر در سال 2010 «روند صلح» اسرائیل و فلسطین به بن بست رسیده بود، امروز کلا مرده است. اشغال نظامی تعمیق شده و تنش ها بر سر برنامه اسرائیل برای الحاق کرانه باختری افزایش یافته است. دولت دونالد ترامپ در چهار سال گذشته با حمایت از سیاست های توسعه طلبانه اسرائیل، خروج از توافق هسته ای ایران و اعمال تحریم های شدیدالحن علیه این کشور و دیگر اقدامات، به تنش ها در خلیج فارس و در خاور نزدیک دامن زده است.

روند اقدامات تلافی جویانه بین ایالات متحده و ایران به ویژه اگر ترامپ در انتخابات ماه نوامبر مجددا رای بیاورد، ممکن است به درگیری های تمام عیار بینجامد و در صورت وقوع چنین درگیری، کشتار و تخریب جنگ امپریالیستی علیه یک قدرت منطقه ای ورای حد تصور خواهد بود.

آفریقای شمالی و منطقه ساحل همچنان از شورش، خشکسالی و اختلافات منطقه ای رنج می برند و این در حالی است که جنگ داخلی در لیبی با افزایش مداخلات نظامی خارجی از کنترل خارج شده است. حتی کشورهای کوچک تر منطقه مانند تونس، لبنان و اردن هم درگیر بی ثباتی و تنش های شدید هستند. امارات متحده عربی دیگر به یک عامل بی ثبات کننده تبدیل شده و از لیبی تا یمن نقش ارتجاعی مخرب بازی می کند. تونس که تنها داستان موفقیت «بهار عربی» قلمداد می شد، در بی ثباتی سیاسی و گرفتاری های اقتصادی قرار دارد و لبنان و اردن با تحولات اجتماعی و تابوت های خالی دست و پنجه نرم می کنند.

کاهش قیمت نفت در بازار جهانی همه کشورهای منطقه که کشورهای تولید کننده انرژی هستند را متضرر کرده و به افزایش بیکاری، خدمات عمومی بی کیفیت تر و بی ثباتی بیشتر انجامیده است.

اوضاع منطقه برای مدت طولانی به شدت وخیم بوده و برای خنثی کردن آسیب های چند دهه گذشته به چیزی ورای سقوط معجزه آسای دیکتاتوری ها سرکوبگر و عقب نشینی پشتیبانان بین المللی آنها نیاز است. مردم منطقه در دو دهه گذشته نشان دادند که می توانند از وقوع یک فاجعه نهایی جلوگیری کنند و به جای شورشی تاریک و خشونت آمیز، مسیر روشنفکری و صلح آمیز را انتخاب کنند. اکنون هم تصمیم آنها درباره چگونگی تغییر واقعیت غیرقابل تحمل امروزی، تاثیر زیادی در شکل گیری آینده آنها خواهد داشت.

منبع: الجزیره / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34