آخرین فرصت های صلح با معاهده آسمان های باز

دیپلماسی ایرانی: دونالد ترامپ، رئیس جمهوری ایالات متحده امریکا در روز 21 می 2020 اعلام کرد که از معاهده آسمان های باز“Open Skies”  خارج خواهد شد و دلیل این تصمیم را تخلف روسیه از این معاهده عنوان کرده است. 

روسیه اما مدعی است که هیچ تخلفی از معاهده نداشته و با این عنوان که دولت ترامپ در حال تلاش برای از بین بردن همه توافق‌های منع گسترش سلاح در جهان است، تصمیم آمریکا برای خروج از این معاهده را قابل تاسف توصیف کرده‌ است. با توجه به این امر که مسکو و واشنگتن مدتهاست یکدیگر را به نقض شرایط این معاهده متهم می کنند، به نظر می رسد با خروج واشنگتن از معاهده آسمان های باز روابط سرد با مسکو تشدید شود. 

معاهده آسمان های باز که در سال 1992 به امضاء رسیده و در سال 2002 لازم الاجرا شد، یکی از بزرگترین تلاش‌های بین‌المللی برای هرچه شفاف‌تر کردن فعالیت‌های نظامی است و به 35 کشور امضا کننده از جمله آمریکا و روسیه اجازه می دهد تا پروازهای نظارتی غیرمسلح و شناسایی را بر فراز قلمرو یکدیگر انجام داده و اطلاعات مربوط به نیروها و فعالیت های نظامی را جمع آوری کنند.  

هدف از این معاهده که بیش از 1500 پرواز در آن صورت گرفته، ایجاد درکی متقابل و تقویت شفافیت فعالیت های نظامی و کمک به نظارت بر کنترل تسلیحات است. هر کشوری در این پیمان موافقت می کند که تمام قلمرو خود را برای پروازهای نظارتی در دسترس قرار دهد و تمام تصاویر جمع آوری شده را به اشتراک بگذارد. هواپیماهای شناسایی در مأموریت ها مجهز به سنسورهایی هستند که ناظر را قادر می سازد تجهیزات مهم نظامی مانند توپخانه، هواپیماهای جنگنده و وسایل نقلیه جنگی زرهی را شناسایی کند.

ایالات متحده برای اولین بار در ژوئن سال 2017 عدم پایبندی روسیه به مفاد معاهده را به اعضا اطلاع رسانی کرد و در گزارش سالانه وزارت امور خارجه در آگوست 2019 نیز نسبت به عملکرد روسیه اظهار نگرانی داشت. شاید بتوان دلایلی را برای خروج ترامپ از پیمان آسمان های باز عنوان کرد:

اول آن که روسیه در سال های اخیر به طور کامل از این معاهده پیروی نکرده و محدودیت هایی را برای پروازها در برخی مناطق نظامی مهم اعمال کرده است. برای عدم پایبندی روسیه به این پیمان می توان به سال 2010 برگشت که در آن روسیه ماموریت های ناظر بر منطقه مرزی خود را با مناطق گرجستان، اوستیای جنوبی و آبخازیا ممنوع اعلام کرد. همچنین در سال 2014 مسکو به دنبال پرواز یک هواپیمای تحقیقاتی لهستانی در چارچوب پیمان آسمان های باز بر فراز کالیننگراد با این عنوان که این هواپیما مدت زمان زیادی به کنترل منطقه نظامی پرداخته، شرایط پرواز در آسمان این منطقه را به طور یک جانبه تغییر داده و محدودیت هایی را برای پروازهای ناظر بر منطقه کالیننگراد درنظر گرفت. از دیگر موارد درنظر گرفته شده برای تخلف روسیه از تعهدات این پیمان خودداری کرملین از دادن مجوز پرواز شناسایی به امریکا و کانادا در سپتامبر سال ۲۰۱۹ بر فراز ناحیه‌ای از مرکز روسیه که در آن مانور نظامی برگزار می‌شده، بوده است. از سال 2015 ایالات متحده به همراه متحدین خود تلاش داشته تا روسیه را برای ارتکاب این تخلفات تحت فشار قرار دهد. محدود کردن دسترسی روسیه به مناطقی از فضای هوایی امریکا و ممنوع کردن پرواز بر فراز جزایر هاوایی از این دست مقابله ها بوده است.

دوم آن که ایالات متحده دارای ماهواره های پیشرفته ای است که می توانند هر مکان و هر کشور را بر اساس محل و زمان داده شده، اسکن و نقشه برداری کنند. این قابلیت های تضمین شده ماهواره ای می توانند مشارکت در پروازهای شناسایی را غیرضروری کند و همچنین از پرواز کشورهای دیگر بر فراز قلمرو خود مصون باشد. در ضمن این که واشنگتن در حالی روسیه را از پروازهای مشاهده ای بر فراز سرزمین ایالات متحده محروم می کند که خود می تواند از اطلاعات پروازهای مشاهده ای متحدانش در این پیمان همچنان بهره مند شود. 

و سوم آن که ایالات متحده با خروج از این معاهده می تواند از هرگونه معامله جهانی که حاکمیتش را محدود می کند، خلاص شود. ترامپ تلاش دارد تا اثبات کند که هدف وی از بین بردن محدودیت ها بر سر راه حاکمیت بی حد و حصر ایالات متحده در جهان است و خروج از توافقنامه منع موشک های هسته ای میان برد “INF”، خروج از پیمان آب و هوایی پاریس، لغو قراردادهای تجاری مانند پیمان تجاری شراکت فرا آتلانتیک “Trans-Pacific Partnership (TPP)” و خروج از برنامه جامع اقدام مشترک با ایران (برجام) در همین راستا قرار می گیرد. 

حتی اگر بتوان نگرانی از عدم تعهدات روسیه را در قبال معاهده فوق پذیرفت، اما به این معنا نخواهد بود که این معاهده ارزش خود را برای ایالات متحده از دست داده است زیرا:

ایالات متحده با حفظ عضویت در این معاهده می تواند فعالیت های نظامی روسیه را تحت نظر داشته باشد. ایالات متحده تا سال 2016، دارای 196 پرواز شناسایی بر روسیه بوده در حالیکه روسیه فقط 71 پرواز شناسایی بر ایالات متحده انجام داده است. علاوه بر این ایالات متحده از سال 2002 به اطلاعات بیش از 500 پرواز شناسایی که متحدان ایالات متحده بر روسیه داشته اند، دسترسی داشته است. اطلاعات به دست آمده از این پروازها در شکل دهی افکار عمومی در باره فعالیت های روسیه در گرجستان و اوکراین در آشکار شدن واقعیت های کلیدی تلاش های کرملین در پنهان کردن اطلاعات موثر بوده است. بنابراین دسترسی به حریم هوایی روسیه و تأسیسات نظامی آن می تواند ابزار موثری در نظارت و محدود کردن تجاوزات بیشتر مسکو باشد. همچنین ایالات متحده و متحدان آن از مکانیسم های معاهده آسمان های باز برای نظارت بر فعالیت های جدایی طلبان تحت حمایت روسیه در شرق اوکراین استفاده کرده اند و داده های جمع آوری شده را در اختیار اوکراین قرار داده اند.

و دیگر آن که با توجه به مهلت شش ماهه برای خروج واشنگتن از معاهده آسمان های باز و همچنین تصمیم  آینده ترامپ در مورد احتمال عدم تمدید پیمان کاهش تسلیحات هسته ای "استارت نو" در فوریه سال 2021 انتظارات از این کشور در تعهد به خلع سلاح جهانی مورد سوال قرار خواهد گرفت.

از آن جایی که معاهده آسمان های باز یکی از توافق های باقی مانده ای است که می تواند مانع از تقویت سوء تفاهمات بالقوه فاجعه بار و حتی جنگ هسته ای ایالات متحده با روسیه شود، نگرانی گسترده ای را برانگیخته که کاخ سفید هیچ راه مشخصی برای جایگزینی این معاهدات ارائه نداده است. از این رو انتظار می رود دولت آمریکا برای حفظ آخرین فرصت ها به جای کنار گذاشتن تعهدات معاهده و خروج از آن، از طریق دیپلماسی حرفه ای و عملگرا مشکلاتش را حل و موارد مورد نظرش را اصلاح کند. 

سخن پایانی آن که ترامپ در حال پیشروی در مسیری است که می تواند نه تنها رهبری جهانی ایالات متحده را خدشه دار کند، بلکه دنیا را از امنیت کمتری برخوردار سازد.