جایگاه چند جانبه گرایی در تجارت جهانی

دیپلماسی ایرانی: کنفرانس بین‌المللی یکجانبه‌گرایی و حقوق بین‌الملل در 29 مهر ماه 1398 در محل دانشگاه علامه طباطبایی برگزار خواهد شد. باتوجه به آنکه یکی از محورهای اصلی این کنفرانس موضوع چندجانبه‌گرایی در تجارت جهانی است؛ به همین مناسبت با یکی از اعضای کمیته علمی این کنفرانس گفت وگویی انجام داده‌ایم تا در باب چرایی اهمیت این کنفرانس و ابعاد مختلف توضیحاتی را ارائه دهند. دکتر عابد اکبری، مدیر عامل موسسه ابرار معاصر و رئیس کنفرانس بین المللی یکجانبه گرایی و حقوق بین الملل با اشاره به تحولات جهانی و منطقه‌ای پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ گفت: بی اعتنایی او به نهادها و مقررات بین‌المللی توجه جهانی را نسبت به تلاش این کشور نسبت به سیطره سیستم یکجانبه و به کنار رفتن سیستم چندجانبه گرایی را به خود جلب کرد و از این رو، با هدف جلب نظر نخبگان داخلی پیشنهاد برگزاری این کنفرانس بین‌المللی مطرح شد تا در سایه آن هم‌اندیشی درباره ابعاد چندجانبه‌گرایی، چگونگی تقویت آن و در نهایت، مقابله با اقدامات یکجانبه آمریکا در قالب جهانی شکل گیرد و این مهم در قالب برگزاری جلسات علمی با حضور اساتید و کارشناسان برجسته حقوق بین‌الملل از نهادهای مربوطه، سیاست‌ها و محورهای این کنفرانس بین‌المللی محقق شود.

این کنفرانس که کمیته علمی آن را اساتید و تخصصان حقوق بین‌الملل از نهادها، وزارتخانه‌ها، مؤسسات و دانشگاه‌های برجسته کشور از جمله: دانشگاه تهران، علامه طباطبایی، شهید بهشتی، خوارزمی، امام صادق (ع)، تربیت مدرس و ... تشکیل داده‌اند طی جلسات متعدد کارشناسی محورهای زیر را برای کنفراس تعیین کردند: 1. یکجانبه‌گرایی و حقوق بین‌الملل محیط زیست؛ 2. یکجانبه‌گرایی و حقوق بین‌الملل بشر؛ 3. یکجانبه‌گرایی و صلح و امنیت بین‌المللی؛ 4. یکجانبه‌گرایی و سازمان‌های بین‌المللی؛ 5. یکجانبه‌گرایی و حل‌وفصل اختلافات بین‌المللی؛ 6. آثار اقدامات یکجانبه آمریکا بر حقوق بین‌الملل؛ 7. مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها در همراهی با موارد نقض حقوق بین‌الملل؛ 8. تعهد به عدم شناسایی آثار اقدامات یکجانبه آمریکا در نظام بین‌الملل؛ و 9. آثار فراسرزمینی تحریم‌های یکجانبه. در ادامه، عابد اکبری به برخی سؤالات در این باب پاسخ دادند.

اکبری بر این باور است دنیای امروز کشورها از خلال تجارت و سرمایه‌گذاری به یکدیگر متصل و مرتبط‌اند و قواعد پایه که بر تجارت جهانی مسلط هستند در سازمان تجارت جهانی و با حضور اعضا تعیین شده‌اند. با این‌حال، درحال‌ حاضر کارکرد سازمان تجارت جهانی با توجه‌ به سیاست تجاری یک‌جانبه‌گرای جدید آمریکا و عدم ترمیم و اصلاح قوانین خود در خطر است. از آن جمله می‌توان به، قابلیت اجرایی قوانین، که ویژگی منحصر‌به‌فرد سازمان تجارت جهانی است اشاره داشت، که دونالد ترامپ کارکرد اصلی سازمان یعنی حل‌و‌فصل دعاوی تجاری (دی‌اس‌بی) را به‌خطر انداخته است. آمریکا همچنین تعیین قضات برای رکن استینافی را رد کرده و مخالف مذاکره در مورد اصلاحاتی بود که اتحادیه اروپا و دیگر اعضای سازمان تجارت جهانی مانند چین مطرح کرده بودند، عملکرد رکن استینافی در دسامبر 2019 پایان می‌یابد. 

یکی از محورهای کنفرانس یکجانبه‌گرایی کنترل تسلیحات متعارف است، جایگاه چندجانبه‌گرایی را در این موضوع تا چه میزان می‌بینید؟

با پایان جنگ سرد شرایط امنیتی برای جهان به‌شدت تغییر کرد. یکی‌از پیامد‌های پایان جنگ سرد فرسایش چارچوب کنترل تسلیحات متعارف بوده است. بااین‌حال، شرایط فعلی درجهان به خصوص ورود به دنیای رقابت تسلیحاتی جدید ایجاب می‌کند باردیگر این مسئله در مرکز توجه قرار گیرد و لازم است کشورهای جهان برای افزایش امنیت خود ازخلال بهبود شفافیت، محدودیت قابل بررسی، و ایجاد کانال‌های فوریتی برای ارتباطات، مانع‌از تأثیرگذاری عوامل تصادفی شوند. 
نزدیکی هرچه بیشتر کشورها و هم‌اندیشی درباب موضوعات مختلف و وابستگی‌های متعدد در حوزههای امنیتی، محیط زیستی و ... شرایطی را فراهم می‌آورد که بازیگران برای حل معضلات امنیتی در حال و آینده بیش از پیش به هم نزدیک شوند چرا که حل برخی از بحران‌ها از توان یک بازیگر خارج است و در شرایطی که ظهور  فناوری‌های جدید و بازیگران جدید در عرصه بین‌المللی ضریب رخدادهای شگفتی‌ساز را بالا برده است دولت‌ها نیازمند همکاری‌های نظارتی، اطلاعاتی و امنیتی جهت آمادگی برای مقابله با شرایط احتمالی آینده هستند.

صحبت از حوزه امنیت زیست محیطی شد آیا همگرایی کشورها می‌تواند در این زمینه کارگشا باشد و آیا در واقعیت امکان پذیر است؟

رویکردهای چندجانبه‌گرا را می‌توان در رفع چالش‌های آب‌وهوایی، نظیر  کربن‌زدایی مشاهده کرد و رویکرد چندجانبه‌گرا در این حوزه به‌معنای تضمین مهار فوری بحران و جدی تلقی شدن آن از سوی تمامی دولت‌هاست.  مذاکرات بین‌المللی آب‌وهوایی زیر چتر سازمان ملل متحد از ابتدای سال‌های 1990 آغاز  شدند و هدف آنها تخصیص تلاش‌های لازم به‌شیوه‌ای عادلانه، شفاف و کارآمد بود. آخرین ستون مهم این چندجانبه‌گرایی پذیرش توافق آب‌وهوایی پاریس در دسامبر 2015 بود. این توافق تمامی 195 امضا کننده را متعهد می‌کرد با تلاش‌های پیوسته اقدامات داخلی خود را در مسیر بهبود وضعیت آب‌وهوایی قرار داده و تلاش‌های خود را با آن منطبق کنند. بدیهی است حفظ اعتماد در چاچوب اهداف توافق آب‌وهوایی پاریس بهترین شانس، اگر نگوئیم تنها شانس بشر برای حفظ جوامع بشری و اکو سیستم‌هاست. سرعت انتشار جهانی گازهای گلخانه‌ای سه سال پس از ثبات نسبی، در سال 2017 افزایش یافته (%1.6+) و به‌نظر می‌رسد با ادامه این روند شرایط حتی در سال 2018 بدتر (%2.7+) شده است. در اکتبر 2018 نشست بین‌حکومتی درمورد تغییرات آب‌وهوایی بار دیگر درمورد فوریت واکنش جمعی هشدار داد. اگر نرخ فعلی انتشار گازهای گلخانه‌ای ادامه یابد آستانه افزایش 1.5 درجه‌ای گرمایش سطح زمین در بین سال‌های 2030 و 2050 بیشتر، و نوع بشر با تغییرات آب‌وهوایی غیر‌قابل بازگشت و غیرقابل کنترل با پیامدهای ناخوشایندی بر سلامت، اکوسیستم‌ها و ثبات جهانی مواجه خواهد شد.
همانطور که پیشتر گفته شد ضروری است کشورها درجستجوی بستری مناسب برای همکاری‌های محیط‌زیستی باشند. منظور از این همکاری‌های محیط‌زیستی مورد توجه قرار دادن بخشی از ضرورت‌های محیط‌زیستی و پاسخ به آنهاست؛ برای مثال آلمان و فرانسه در راستای چند‌جانبه‌گرایی با انتخاب بخش برق تلاش دارند برای یافتن راه‌های جدیدی برای آینده انرژی به صورت دوجانبه وچندجانبه همکاری کنند. این همکاری‌ها ازنظر هنجاری به‌معنای تصویب قوانین در سطح ملی و امضای توافقات با شرکای منطقه‌ای و بین‌المللی است. 
لازم به ذکر است یکی‌از اشکالات ابتکارات چندجانبه‌گرای بین‌المللی در حوزه آب‌وهوایی، برگزاری جلسات متعددی است که همگی یک هدف دارند، ولی موجب تقطیع حکمرانی جهانی بر سر موضوعات آب‌وهوایی می‌شوند. برای مثال، آژانس بین‌المللی انرژی تجدیدپذیر، همکاری بین‌المللی انرژی خورشیدی، یا ابتکار آفریقایی انرژی تجدیدپذیر و بسیاری دیگر همگی اولویت‌هایی همپوشان دارند و باید همگی به راهبرد مشترکی برای افزایش نفوذ خود دست پیدا کنند. درمورد امور مالی نیز، باتوجه‌به‌اینکه بانک‌های توسعه‌ای: کی‌اف‌دبلیو و اِی‌اف‌دی، هر دو بخش مهمی از امکانات مالی خود را در اختیار طرح‌های دوست‌دار محیط‌زیست می‌گذارند، بهتر است همکاری بین دو نهاد برای استفاده کارآمدتر از منابع آنها ارتقاء یابد. 

از دید شما برای حفظ و تقویت چندجانبه‌گرایی چه اقداماتی باید در دستور کار قرار گیرد؟

امروز کشورها رویارو با چالش‌های فراملی، نیازمند چندجانبه‌گرایی برای رفع مشکلات خود هستند. چندجانبه‌گرایی به کشورها اجازه می‌دهد علاوه‌بر شنیده شدن، در نهادهایی مشارکت جویند که بودجه‌شان را از چند حکومت دریافت کرده و آن را در طرح‌هایی در کشورهای متعدد هزینه می‌کنند. بنابراین، حفظ چندجانبه‌گرایی بسیار مهم است. این امر شامل ابعاد مختلفی است که همه این ابعاد فقط با قرار گرفتن مسئله چندجانبه‌گرایی به‌عنوان رویکرد دولت‌ها در سطح ملی آغاز خواهند شد. برخی زمینه‌های حفظ چندجانبه‌گرایی عبارتند از: 1. اشتراک‌گذاری منابع ملی، به‌عنوان منابع مشترک بین‌المللی. به‌طور‌ مثال، در بحث آب‌وهوایی منابع اقلیمی کشوری مانع از تولید منابع غیرطبیعی در کشوری دیگر و تولید گازهای گلخانه‌ای می‌شود؛ 2. شفاف‌سازی حوزه‌های سیاست خارجی درمورد مسائل امنیتی و اقتصادی منطقه‌ای و بین‌المللی؛ 3. پایبندی به قوانین نشست کاپ 24، ولو در شرایط سخت امنیتی و اقلیمی؛4. حمایت کشورهای توسعه‌یافته و بزرگ از کشورهای درحال‌توسعه برای تطابق با قوانین کربن‌زدایی؛ 5. قدرتمند کردن مجدد کرسی‌ها در سیستم‌های قانونی بین‌المللی، اتحادیه اروپا، سازمان ملل متحد، دیوان لاهه و غیره. به‌طور مثال، در بحث میحط‌زیست، قانون‌گذاری جهانی برای دفاع از حقوق فعالان محیط‌زیست و تخصیص بودجه بین‌المللی؛ 6. جلوگیری از تک صدایی در جهان، و ظهور چهره‌ها و جریان‌هایی مانند رئیس‌جمهور فعلی آمریکا ترامپ؛ 7. تلاش برای حفظ اعتبار واحدهای چندجانبه‌گرا مانند سازمان ملل یا اتحادیه اروپا با حفظ قوانین و هنجارهای قانون و همکاری بین‌الملل؛ 8. گسترش نفوذ سازمان‌های چندجانبه‌گرا مثل سازمان تجارت جهانی؛ 9. افزایش وابستگی به سازمان‌های بین‌المللی برای مدیریت تهدیدات امنیتی و رفاهی؛ 10. نمایش فواید و موفقیت‌های چندجانبه‌گرایی؛ 11. حل مسئله، مدیریت بحران و خطر، به کمک چندجانبه‌گرایی و نمایش موفقیت این روش؛ 12. مقابله با فعالیت‌های یک‌جانبه‌گرایانه آمریکا، چین و روسیه؛ 13.  لزوم ارائه تعریفی جدید از حاکمیت ملی؛ 14. یافتن اهداف مشترک برای تأمین منافع ملی؛ 15. تنظیم چهارچوب‌هایی محکم‌تر برای برنامه‌ریزی، تأمین مالی، و اجرای مأموریت‌های چندجانبه‌گرا؛ 16.  طرح‌های جدید اقدام برای حل بحران‌ها و تعارضات؛ 17. ایجاد اصلاحات ضروری در نهادهای بین‌المللی؛ 18. همکاری در حوزه‌های جدید برای مثال فضای سایبری؛ 19. برقراری حداقلی نوعی نظام مشترک ارزشی در اقدامات چندجانبه‌گرایانه.