بازی های سیاسی یک استعفا؟!

گفت و گو از عبدالرحمن فتح الهی، عضو تحریریه دیپلماسی ایرانی 

دیپلماسی ایرانی – دوشنبه هفته گذشته با حضور بشار اسد در تهران و عدم اطلاع وزیر امور خارجه از این سفر, غافلگیری بزرگی رخ داد که چند ساعت بعد به وقوع پیوست. محمد جواد ظریف در پستی اینستاگرامی از استعفای خود خبر داد که علی رغم عدم پذیرش آن از سوی روحانی، حواشی و تبعات زیادی را در پی داشت. اما در کنار این مسئله که در ظاهر به سفر رئیس جمهوری سوریه ارتباط داشت برخی از کارشناسان از عوامل دیگر برای این استعفای ظریف سخن گفتند، عواملی که از اختلاف وزیر امور خارجه با برخی از اعضای هیات دولت تا بازی های سیاسی ظریف را در سایه این استعفا شامل می شد. دیپلماسی ایرانی برای بررسی این مسئله، گفت وگویی را با حسن بهشتی پور، کارشناس مسائل بین الملل صورت داده است که در ادامه می خوانید:

سه شنبه هفته گذشته شاهد استعفای کوتاه مدت محمد جواد ظریف، وزیر امورخارجه بودیم که عمر آن به ۲۴ ساعت هم نکشید. اما تبعات و حواشی آن به مراتب بزرگ تر از نفس استعفا بود که هنوز هم ادامه دارد. با این وصف در یک نگاه کلی آیا حواشی مربوط به سفر اسد به تهران دلیل واقعی استعفای آقای ظریف را رقم زد و یا این که تصدی‌گری دیگر نهادها در امر دیپلماسی و نیز موازی کاری در سیاست خارجی سبب شد که آستانه تحمل وزارت امور خارجه طاق شود؟

قبل از پاسخ به این سوال شما باید چند نکته را یادآور شوم؛ ابتدا به ساکن باید گفت که اگر چه در ظاهر مسئله استعفایی آقای به حواشی سفر آقای اسد باز می‌گردد و در این راستا ناهماهنگی برخی از نهادها سبب شد تا برخی حرف و حدیث ها شکل بگیرد، اما به نظر من نکته‌ای که حائز اهمیت است به مناسبات و نوع اختلافات اعضای هیات دولت با آقای ظریف بازمی‌گردد که قدری بر حواشی افزود. چرا که رفتار و اقدامات دفتر ریاست جمهوری به واسطه عدم حضور آقای ظریف، آن هم در یک دیدار مهم دیپلماتیک می تواند بیش از اقدامات دیگر نهادها مورد نکوهش قرار گیرد. چون اگر دیگر نهادها در یک اختلاف زاویه، رویه جداگانه را در پیش گرفته اند، ولی هیات دولت باید با هماهنگی بیشتری با دیگر اعضاء کارها را پیش ببرند، ولی زمانی که ظریف این رفتار از جانب هم قطاران خود در دولت دید شرایط را برای ادامه کار مناسب ندانست. 
نکته دوم نیز به نحوه و اقتضائات استعفای آقای ظریف باز می‌گردد. این استعفا، اولین استعفای وزیر امور خارجه ایران در چهل سال بعد از انقلاب اسلامی است. اگرچه برخی عنوان کردند که آقای ظریف پیشتر هم دست به استعفا کرده است، اما این اتفاق برای اولین است که بار علنی می شود. فلذا این امر نشان می دهد که دیگر شرایط برای ادامه کار آقای ظریف مهیا نبوده است، با این وصف به نظر می‌رسد که اگر آقای ظریف در سایه مشاوره از دیگر افراد این استعفا را علنی نمی کرد و یا در خفا آن را تقدیم هیئت دولت می کرد و یا این که با تحمل شرایط و فشارها چند روز بعد دست به این اقدام می زد، حواشی و تبعات سوء آن برای دولت و کل نظام کاهش پیدا می کرد، چرا که موضع حق هم باید در زمان و مکان درست عنوان شود. به یان دیگر باید سخن درست را در زمان درست و به شیوه درست ارائه کرد. اما در خصوص پاسخ به سوال شما باید عنوان کرد که علاوه بر اختلاف نگاه اعضای دولت با آقای ظریف، دیگر نهادها هم با موازی کاری در دیپلماسی و تصدی گری در سیاست خارجی در این ۶ سال قدری عرصه را برای حضور وزارت امور خارجه تنگ کرده اند. از آن سو آقای ظریف نیز انتظار دارد وزارت امورخارجه تنها دستگاه متصدی دیپلماسی کشور باشد. البته این را هم باید در نظر داشت که ذیل قانون جمهوری اسلامی ایران، راهبردها و استراتژی در سیاست خارجی کشور توسط نهادها و شخصیت های بالادستی تعیین و تبیین می شود که بخشی از آن در شورای عالی امنیت ملی انجام می گیرد، بخشی از آن توسط نهاد ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی و یا رهبری تعیین می شود، اما در مجموع کلیه این راهبردها در شورای عالی امنیت ملی نهایی شده و برای اجرایی شدن به وزارت امور خارجه ابلاغ می شود. 
در عین حال این واقعیت ها باید در نظر گرفته شود که وزارت امور خارجه و شخص وزیر می توان در سطوح کارشناسی در تعیین این راهبردها و استراتژی به مجلس شورای اسلامی شورای عالی امنیت ملی نهاد رهبری و ریاست جمهوری مشاوران مشاوره جدی بدهد. در این صورت شخص وزیر و دستگاه دیپلماسی یک مرجع بسیار مهم برای تعیین این راهبردها خواهد. در سایه این نکات آقای ظریف انتظار دارد که در موضوعات دیپلماتیک به خصوص موضوعات منطقه ای حضور پررنگ تری داشته باشد. لذا زمانی می توان به وزارت امور خارجه و شخص وزیر را در قبال مسئله ای مسئول دانست که اختیاراتی هم به وی تفویض شود. در غیر این صورت نمی‌توان در عین نبود اختیارات از شخصی انتظار پاسخ گویی در قبال عملکرد خود را داشت. پس اگر جایگاه و وزن وزیر امور خارجه در این پروسه افزایش پیدا کند، قطعاً شاهد تکرار این دست از اقدامات و استعفاها نخواهیم بود.

نکته مهمی که در خصوص تلاش محمد جواد ظریف بر ارتقای جایگاه و وزن وزارت امور خارجه در سایه این استعفا وجود دارد، به تفاوت شرایطی باز می گردد که در قیاس با 10 وزیر قبلی وجود داشته است؛ چون برخی معتقدند که علی رغم وجود موازی کاری در دیپلماسی 40 ساله انقلاب و نیز تصدی گری برخی نهادها، در این 6 سال شخص وزیر دست بازتری را در مدیریت مناسبات دیپلماتیسک داشته است؛ آیا این نکته شما اکنون در تضاد با ان مسئله قرار ندارد؟

بگذارید این گونه بگویم که مسئله و تلاش ظریف به بالا بردن و یا پایین آوردن وزن وزارت امور خارجه باز نمی گردد، بلکه تلاش ها در راستای احترام دیگر نهادها به همان چارچوب معین قانونی و شفاف وزارت امور خارجه در تصدی گری دیپلماسی کشور است. چون در برخی از برهه ها خدشه های جدی به این جایگاه و وزن دستگاه سیاست خارجی وارد شده است.

آیا با این حجم از حواشی و تبعات این استعفای کوتاه‌مدت، حال به واسطه وزن و جایگاه وزارت امور خارجه که شما با اشاره داشتید، حساسیت مقطع کنونی و یا در سایه نفوذ خود آقای ظریف می تواند تغییری در این نوع نگرش به سیاست خارجی و رویه سابق بدهد؟

بسیار بعید می دانم که یک استعفا بتواند تغییری در این سطح را ایجاد کند. حتی من معتقدم که امکان دارد وضعیت برای ادامه کار وزارت امور خارجه در آینده سخت تر هم بشود، چرا که استعفای آقای ظریف به واسطه دیده شدن جایگاه خود نبود، بلکه دغدغه ایشان افزایش نفوذ وزارت امور خارجه بود، لذا این درخواست ایشان با سیری که من در سوال قبلی شما به آن اشاره کردم، نمی تواند با تغییر مواجه شود؛ چرا که مرجع نهایی این دست از مسائل شورای عالی امنیت ملی است که آن هم یک پروسه کاملا مفصل و طولانی مدت را می طلبد تا در خصوص تقسیم وظایف در امر دیپلماسی تغییرات جدی حاصل شود. لذا یک حرکت استعفای کوتاه مدت که هیچ، حتی برکناری آقای ظریف هم نمی‌تواند این پروسه را تحت الشعاع قرار دهد.  

مسئله دیگر به بازی سیاسی این استعفا از جانب آقای ظریف باز می‌گردد که مسائلی چون اختلاف اعضای هیئت دولت با شخص وزیر که شما هم با اشاره کردید، فرار از مشکلات کنونی اقتصادی و دیپلماتیک، فشار بر دیگر نهادها و حتی مسئله ریاست جمهوری سال ۱۴۰۰ را مطرح کردند؛ ارزیابی شما در این خصوص چیست؟

در این مدت سناریوهای بسیار متعددی از زبان کارشناسان رسانه‌های داخلی و خارجی برای استعفای آقای ظریف مطرح شده اما در کل تمام این سناریوها چیزی در حد یک تحلیل ساده و تبلیغات سیاسی جناحی و تخریبی وزیر امور خارجه است تا بتوانند وزیر امور خارجه را در یک کشاکش و رقابت سیاسی درگیر کند. واقعیت امر این است که آقای ظریف تاکنون هیچ گاه از بار مسئولیت خود، چه در قبل از برجام، چه در زمان برجام و چه در دوران بعد از خروج آمریکا از توافق هسته ای شانه خالی نکرده است. از آن سو با مخالفت دولت در خصوص استعفایش ایشان باز به سر کار خود بازگشت خود این مسئله نشان می‌دهد که وی تلاشی برای فرار از مسئولیت نداشته و ندارد و آن چه در قالب استعفا انجام داده، صرفاً پررنگ کردن وزن وزارت امور خارجه بوده است، نه شخص وزیر.
مضافا این که مسئله فشار بر دیگر نهادها برای رسیدن وزارت امور خارجه به منافع خود کاملا در تضاد با واقعیت های میدانی است، چرا که این نهادها برنامه های خود را در سایه مواضعی کاملا کارشناسانه پیش می برند و هیچ گاه با یک استعفا اقدامات خود را تغییر نخواهند داد. نکته دیگر هم به مسئله انتخابات ۱۴۰۰ بازمی‌گردد که به نظر می‌رسد این دست از بازی‌ها می‌تواند یک فضاسازی منفی علیه وزیر امور خارجه باشد. اگر دقت کرده باشید این تحلیل ها که از زبان برخی از کارشناسان مطرح می شود بیشتر برای درگیر کردن ظریف در یک دور باطل سیاسی و جناحی است.  

این استعفا تغییری در مناسبات وزارت امور خارجه و شخص وزیر با دیگر نهادها خواهد داشت؟

خیر به نظر می رسد که روابط دیرینه، نسبتا مثبت و عمیق وزارت امور خارجه و شخص آقای ظریف با دیگر نهادها با این استعفا تحت الشعاع قرار نخواهد گرفت، به خصوص این که خود این نهادها و اشخاص هم مکرر دل جویی ها و حمایت های جدی را از شخص وزیر امور خارجه به دلیل برخی ناهماهنگی‌ها داشته اند. مضافا این که مناسبات وزارت امور خارجه با دیگر نهادها یک رابط منضبط و در چارچوب قانون است، اگر هم اختلافی صورت بگیرد از طریق مراجعی چون شورای عالی امنیت ملی پی گرفته می شود. از آن سو نکته مهم دیگر به مناسبات وزارت امور خارجه با نهادهای فرادولتی نیست، بلکه مسئله به سهم و جایگاه دستگاه دیپلماسی در سیاست خارجی کشور باز می گردد. اتفاقا اگر در پرونده های حساسی چون عراق، سوریه و دیگر پرونده ها کار پیش رفته به دلیل این هماهنگی های میان وزارت امور خارجه و این نهادها بوده است؛ اگر کاری صورت نمی گرفت، نشان از ناهماهنگی بود.