قتل خاشقجی و افزایش هزینه های سرکوب منتقدان در جهان متغیر

نویسنده: عباس پرورده؛ کارشناس مسائل خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: قتل جمال خاشقجی، روزنامه نگار منتقد عربستانی که در کنسولگری این کشور در استانبول رخ داد، به سرعت تبدیل به تیتر اول بسیاری از رسانه های مهم جهان شد. دلایل چنین جایگاه خبری برای قتل روزنامه نگاری که در جهان چندان شناخته نبود و فقط به فاصله دو سه سالی که قلم به انتقاد از سیاست های محمد بن سلمان در دست گرفت، تا حدی شهرت یافت، نیاز به بررسی همه جانبه دارد. اما آنچه مسلم است، بیش از آنکه شخصیت و توانایی های ژورنالیستی خود خاشقجی باعث این شهرت پس از مرگ شده باشد، بدنامی گسترده دشمنان و قاتلان او بود که به این شهرت با تصاعد هندسی افزود. این اقدام در واقع بیش از خود خاشقجی، سعودی ها و روش های قرون وسطایی آنان در حکمرانی را به جهانیان نشان داد. کشتن فجیع یک روزنامه نگار منتقد در جهان اتفاق تازه ای نیست، چرا که در دهه های گذشته به خصوص در قرن بیستم میلادی هزاران خبرنگار و منتقد در کشورهای آمریکای لاتین، خاورمیانه و آفریقا و حتی اروپا ربوده یا به قتل رسیدند، بدون آنکه چندان هزینه ای برای دولت های اقتدارگرا و غیردمکراتیک ایجاد شود، اما آنچه به قتل خاشقجی ابعادی متفاوت و ویژه می بخشد، تغییر مناسبات در نظام بین الملل در قالب توسعه فناوری ارتباطات و گسترش نفوذ نهادها و گروه های غیردولتی است که امروز با وجود سانسور یا سرکوب در کشورهایی با حکومت های اقتدارگرا، هزینه سرکوب منتقدان نسبت به گذشته را به شدت افزایش داده است. 

چنین حجم گسترده ای از واکنش ها به قتل خاشقجی، نشانگر تغییر معادلات نظام بین الملل از مونولوگ گویی های خبری دولتی و شبه دولتی به سوی تکثرگرایی ارتباطاتی است که هرچه بیشتر از گذشته، حکومت های انتقادناپذیر را دچار محدودیت خواهد کرد. دقیقا همین مولفه باعث شد تا ماجرای خاشقجی از یک قتل سرکوبگرانه به موضوعی استراتژیک در نظام بین الملل تبدیل شود. اتفاقی که به نظر می رسد چندان مورد انتظار سعودی ها نبود و نتوانستند پیامدهای گسترده و متفاوت آن را محاسبه کنند و دچار یک خطای استراتژیک شدند.

از این رو چند عامل را می توان در متفاوت شدن اهمیت و تاثیر قتل خاشقجی و همچنین پیامدهای آن در شرایط فعلی جهانی برشمرد.

نخست، تحولات شگرف فناوری در گسترش اخبار و رویدادها است، به طوریکه با وجود صدها شبکه تلوزیونی و ماهواره ای، سایت های اینترنتی و شبکه های موبایلی، هر موضوعی می تواند سریعا به خبری بین المللی تبدیل شود و موضع گیری ها و عواطف افکار عمومی را در جهان برانگیزد. در حالی که تا دو دهه پیش چنین امکانی وجود نداشت. به همین دلیل در دهه های 1950 تا 1990 میلادی هزاران خبرنگار، نویسنده، روزنامه نگار و منتقد در سراسر جهان ربوده، بازداشت، شکنجه یا به قتل رسیدند، اما کمتر خبری از آنان به گوش جهان می رسید.

دوم، افزایش نقش افراد و گروه های خارج از حوزه قدرت رسمی دولت ها در مناسبات داخلی و بین المللی است که عموما به عنوان گروه های غیر دولتی شناخته می شوند. مثلا در ماجرای جمال خاشقجی، یکی از نهادهایی که از همان روزهای نخست پیگیر این واقعه بود، "انجمن روزنامه نگاران عرب و ترک" مستقر در استانبول بود که باعث تحرکات بیشتر برای پی گیری ها تا رسیدن به نتیجه نهایی شد. ضمن اینکه وابستگی حرفه ای او به گروه های رسانه ای و مطبوعاتی هم به او هویتی فراتر از تابعیت سعودی اش داد که باعث شد مقامات عربستانی نتوانند با دستاویز "شهروند عربستانی و موضوع داخلی"، در برابر امواج خروشان پی گیری ها و انتقادها سد ایجاد کنند. همچنین بخش بزرگی از اقدامات دولت های غربی پس از شروع ماجرای خاشقجی، به خاطر ذهنیت فشار از سوی نهادها و گروه های غیردولتی انجام شده اند. رسانه ها، گروه های حقوق بشری و سایر گروه های مستقل که معمولا افکار عمومی را تحت تاثیر قرار می دهند، نیروهای اجتماعی و سیاسی محسوب می شوند که در موضع گیری های سیاسی دولت ها نقش دارند و به خصوص در برابر عربستان که از نظر اقتصادی یکی از منابع مهم تامین انرژی اروپا و بازار فروش تسلیحات و کالای غرب است و منافع زیادی را برای دولت های اروپایی و غربی به همراه دارد.

سوم، در شرایطی که خاورمیانه و جهان عرب در سال های اخیر شاهد ظهور گروه های افراطی مسلح تروریست با عنوان های کاذب و متقلبانه جهادی با هدف سرنگونی دولت های عرب بوده که از هیچ جنایتی فروگذار نکرده اند، به قتل رساندن یک روزنامه نگار منتقد عرب که با یادداشت و مقاله و مصاحبه درصدد تغییر وضع موجود برآمده، نشان از کمترین سیاست تحمل مخالف و منتقد از سوی سعودی ها دارد که همچنان به سرکوب منتقدان به شدیدترین وجه ممکن را اعتقاد دارند و این برای افکار عمومی جهانی که افراط گرایی را نتیجه استبداد و سرکوب می داند، ابدا پذیرفتنی نیست. از این جهت قتل خاشقجی برای جهانیان و به خصوص غرب، نمادی از اصرار بر رفتارهای کلیشه ای سرکوبگرانه دهه های گذشته است. سرکوب های خشنی که بلافاصله صدام حسین و معمر قذافی را در جهان عرب و فرانکو و پینوشه را در غرب تداعی می کند.

اما پیامدهای قتل فجیع خاشقجی برای سعودی ها گرانبار خواهد بود. اگرچه ممکن است آمریکای ترامپ و برخی دولت های خاورمیانه که همچنان از نفت و بازار اسلحه عربستان بهره مندند، با یک معامله تازه درصدد لاپوشانی موضع برآیند، اما سعودی ها تا مدت ها تحت فشار افکار عمومی بین المللی و حقوق بشری خواهند بود و حتی ممکن است این اتفاق منجر به تحولات پیش بینی نشده در ساختار حاکمیت عربستان شود. در همین یکی دو روز پذیرش رسمی قتل خاشقجی در کنسولگری، برکناری های زیادی در میان مقامات نظامی و امنیتی عربستان انجام شده که اگرچه ممکن است تاثیر کارکردی نداشته و صوری باشد، اما حداقل نشان از فشار بر دستگاه حاکمه عربستان دارد. از سوی دیگر هزینه های عربستان پس از ماجرای خاشقجی به فضای سیاسی و دیپلماتیک محدود نشده و در دومین هفته کش و قوس ها در باره ناپدید شدن این روزنامه نگار منتقد، بورس "التداول"، متعلق به عربستان که بزرگترین بورس در جهان عرب و خاورمیانه است، بالاترین کاهش ارزش را از ابتدای سال تجربه کرد و پنج میلیارد دلار از سرمایه پنجاه میلیارد دلاری اش را از کف داد. به دنبال آن سرمایه گذاری خارجی در عربستان نیز که از بخش های بلندپروازانه سیاست بن سلمان پس از به قدرت رسیدن است، در معرض تهدید قرار گرفت و تعداد زیادی از سرمایه گذاران بخش خصوصی و حتی روزنامه نگاران و سیاستمداران و حتی رئیس بانک جهانی که قرار بود در "کنفرانس سرمایه گذاری داووس" در ریاض شرکت کنند، از حضور در این نشست اعلام انصراف کردند.

روی همرفته ماجرای قتل خاشقجی نشان داد که اگرچه هنوز برخی از حکومت های اقتدارگرا و غیردموکراتیک همچنان در جهت استفاده از روش های منسوخ شده سرکوب حرکت می کنند، اما جهان تغییر کرده  و دیگر نمی توان بدون هزینه، مخالفان و متقدان را از سر راه برداشت. عربستان سعودی هم باید بپذیرد که با انجام برخی اقدامات نمایشی تحت عنوان نوگرایی نمی توان دهان منتقدان را بست و اگر زبان به انتقاد گشودند، آنها را تکه تکه کرد، بلکه پاسخگویی به مطالبات و مسئولیت پذیری تنها راه ایجاد رفاه و امنیت برای هر کشوری است.