دیپلماسی شیشه ای

عبدالرحمن فتح الهی – متن پیش رو یادداشتی است بر کتاب "رسانه های جدید و آینده دیپلماسی"، نوشته فیلپ سیب که در آن سعی شده فصل بهفصل کتاب با نگاهی مجمل به مخاطب ارائه شود.

کتاب "رسانه های جدید و آینده دیپلماسی" با نگرشی میان رشته ای در 5 فصل سعی کرده است سیاسیت خارجی را به علم ارتباطات گره بزند. در این کتاب پروفسور فلیپ سیب مضاف بر بررسی تحولات جامعه بین الملل مانند انقلاب های عربی سال 2011، برجام، عواقب ناشی از ظهور داعش در خاورمیانه و دیگر مسائل تلاش کرده است که چگونگی اثرگذاری رسانه ها به خصوص رسانه های نوین و شبکه های اجتماعی را بر جهان دیپلماسی مورد بررسی قرار می دهد. در این خصوص کتاب هم چنین رفتار دیپلمات ها در جریان برخی از این وقایع و در نهایت ضروت نگاه دولت ودستگاه سیاست خارجی به فضای جدید ناشی از حضور شبکه های مجازی مانند تلگرام، اینستاگرام، وایبر، توئیتر، اسکایپ و غیره را مورد واکاوی قرار می دهد.

اما فلیپ سیب در مقدمه کتابش به اقتضائات دیپلماسی در دوران گذشته اشاره می کند و در این راستا می نویسد: "دیپلماسی قرن ها قلمروی مخصوص نخبگان متعصبی بود که کارشان را در سکوت و پشت درهای بسته انجام می دادند. اما نتیجه کارشان پس از گذشت زمان علنی می شد. این فضایی بود که دیپلمات ها در آن احساس راحتی می کردند. چرا که به افکار عمومی و مردمی که احتمالا آینده زندگی شان به خاطر دیپلمات های که ممکن بود تغییر پیدا کند، اهمیت می دادند" (نفیو، 2016: 17). در ادامه کتاب به دیپلماسی عصر نوین و تفاوت های آن با گذشته نقبی می زند. در این رابطه سیب اعتقاد دارد که  دیپلماسی عمومی شقه ای از دیپلماسی نوین است و در بستر آن دولت ها نه تنها باید با یگدیگر صحبت کنند، بلکه باید با مردم جهان سخن بگویند که یقینا این مهم و این دسترسی از مجرای رسانه صورت می گیرد. لذا دیپلماسی عمومی دیگر یک کار تزئینی در سیاست خارجی کشورها نیست، بلکه به بخش حیاتی در دیپلماسی هر کشور و حتی شیوه مملکت داری بدل شده است. چرا که مردم هم با صاحبان قدرت و بازیگران سیاست خارجی صحبت می کنند و هم این بازیگران پاسخ های لازم را از افکار عمومی دریافت می کنند(همان:21). اما در این میان مساله ای جدی که نویسنده به آن اشاره دارد این است که نکات مطرح شده پیشین در خصوص نقش جدی شبکه های اجتماعی در دیپلماسی سبب نمی شود که کار سخت، پیچیده، طولانی، تخصصی و بعضا اختلاف برانگیز مذاکرات و دیگر فعالیت های دیپلماتیک باید همیشه علنی باشد و در معرض دید عموم قرار گیرد. اگر موضوع این بود ژست های نمایشی بیش از گذشته محتوای مذاکرات را تحت تاثیر قرار می داد. بنابراین آن چه اهمیت بیشتری دارد این است که دیپلماسی جدید باید این تعهد را بپذیرد تا آنجا که ممکن است اطلاعات لازم را در سریع ترین زمان ممکن در اختیار مردم قرار دهد. این یک نیاز عملیاتی و در عین حال واقعی است چرا که فضای اطلاعاتی امروز درزهای بسیاری دارد و امکان سامان دادن امر دیپلماسی به صورت کاملا محرمانه و خصوصی دیگر میسر نیست و چنین روندهایی سیر نزولی دارند. همان گونه که افشاگری های سایت ویکی لیکس و ادوارد اسنودن این مساله را ثابت کرد(همان: 21).

در ادامه استاد دانشگاه کالیفرنیای جنوبی به مساله رقابت در فضای دیپلماسی جدید نیز اشاره دارد و در این خصوص معتقد است که فضای جدید اطلاعاتی نه تنها فضایی گسترده می باشد، بلکه از نظر تفکر و اندیشه هم فضایی رقابتی است. در چنین فضایی تاکتیک های رسانه ای دیپلمات ها باید با انتظارات عموم مردم در مورد دریافت اطلاعات هم خوانی داشته باشد(همان :23). در این راستا سیب به برخی از وقایع مانند بهار عربی در سال 2011 اشاره دارد که نمونه ای از فضای شتاب آلود و متغیر کار دیپلماتیک در عصر حاضر است، به گونه ای که در مصر اطلاعات درست و نادرست به صورت گسترده و به سرعت در حال پخش بود و فضا را به جایی رساند که دولت قاهره در آن زمان متوجه شد که این رسانه ها از منابع دیپلماتیک و دیگر منابع آن جلوتر است. لذا اکثر تلویزیون های کاخ سفید بر روی شبکه الجزیره انگلیسی به عنوان یک منبع سریع و نسبتا قابل اعتماد تنظیم شده بود تا سران و مقامات آمریکایی در جریان آخرین تحولات آن کشور قرار گیرند، در صورتی که تمامی اطلاعات باید از سفارت آمریکا در مصر به کاخ سفید انتقال می یافت. از این رو بهار عربی چگونگی جایگزینی مجموعه های دیپلماتیک و رسانه های سنتی را به جای رسانه های جدید به نمایش گذاشت (همان: 25).

با این مقدمه فلیپ سیب در فصل اول کتابش با عنوان دیپلماسی باز سعی داشته است که تاریخ تکامل فناروی ارتباطات را مورد توجه قرار دهد. در این تتور تاریخی سیب بنای ان را گذاشته که تاثیر این تکامل ارتباطاتی را بر امر دیپلماسی هم مورد بررسی قرار دهد. در این راستا نویسنده اعتقاد دارد که با ورود اینترنت و تلفن هوشمند جهشی کوانتومی در سیر تکامل ارتباطاتی رخ داد که تاثیر جدی هم بر امر دیپلماسی گذاشت. اما به موازات این مساله امنیت و حریم خصوصی می تواند یک چالش و حتی بحران پیش بینی نشده در سیاست خارجی ایجاد کند. در فصل دوم که کتاب ظهور دیپلماسی عمومی را کانون توجه خود قرار داده است، تلاش کرده است تا ریشه تاریخی و کارکرد دیپلماسی عمومی را به مخاطب و خواننده خود عرضه کند. در این راستا سیب می نویسد: " عبارت دیپلماسی عمومی برای اولین بار جنگ سرد به عنوان جایگزینی برای پروپاگاندا استفاده شد. چرا که پروپاگاندا یعنی کذب و دروغ . اما دیپلماسی عمومی در آسان ترین تعریفش در مقابل دیپلماسی سنتی قرار دارد که مربوط به روابط دولت ها با دولت ها و دولت ها با مردم است. از این رو دیپلمات عمومی هم دیپلماتی است که حوزه صلاحیت خود را گسرش داده تا در کنار سران و مقامات رسمی با دیگر اقشار جامعه مردم ارتباط خود را هم داشته باشد" (همان: 65). در ادامه همین فصل سیب نمونه های از تاثیر گذاری دیپلماسی عمومی با تاکید بر نقش رسانه های جدید را مورد بررسی قرار می دهد. نمونه هایی مانند اقدامات چین برای نفوذ فرهنگی در مقابل آمریکا، نقش شبکه راشاتودی به عنوان بنگاه سخن پراکنی روسیه در پیش برد اهداف مسکو، تاثیر دیپلماسی عمومی در ارائه چهره ای مثبت از اسرائیل در جهان.

فصل سوم کتاب به ارتباط بازیگران غیردولتی با دولت و نیز جایگاه آنها در امر دیپلماسی اشاره دارد. در این خصوص نویسنده پرونده جنگ داخلی سوریه را مورد نقد و واکای قرار می دهد. کتاب در این رابطه بیان می دارد "با آغاز قرن بیست و یکم شرایط در دیپلماسی تغییرات جدی پیدا کره است، چون ما امروز از کشورهای ناکام و فروپاشیده به همراهه بازیگران غیردولتی سخن می گوییم که پیشتر و بیشتر از بسیای از کشورهای متعارف جهانی باچشم اندازه امنیت جهانی مربوط هستند. که یکی از شناخته شده ترین و بدنام ترین کشورهای فروپاشیده حال حاضر جهان سوریه است. اما در این میان مساله دیپلماسی هم با تشتت همراه است. در حالی که دیپلمات های هنوز می توانند با دولت دمشق و رئیس جمهورش ارتباطات سیاسی خود را داشته باشند، اما بیشتر قمست های این کشور در اختیاز برخی بازیگران غیر دولتی است که سبب شده اند برخی مناطق از کنترل دولت خارج شود. از این رو پرونده سوریه، پرونده خاصی است چرا که هیچ کشور مشخصی به آن حمله نکرده است اما مساله اینجا است که پرونده سوریه حتی از یک جنگ داخلی هم پیچیده تر است. درگیری دولت دمشق با بقایای یک شبه دولت به نام داعش، جنگ با سازمان غیر دولتی به نام القاعده که تحت عنوان جبهه النصره حضور دارند. حضور ده ها گروه و سازمان مخالف اسد و نیز مساله کردهای سوریه که بخشی از کشور مجازی کردستان به شمار می‌آید چشم اندازه این کشور را در حوزه سیاسی و دیپلماسی به شدت پیچده کرده است(همان: 101).

فصل چهارم با نام پایداری در مسیر، نگاهش را به مخاطرات سیاسی حوزه دیپلماسی در جهان مدرن دوخته است. در فصل پایانی هم شکل گیری آینده دیپلماسی در بستر اقتضائات جهان کنونی مورد بحث قرار گرفته است. در ابتدای فصل پایانی، کتاب برجام و سیر مذاکرات توافق هسته ای را برجسته کرده است. اما در مجموع کتاب رسانه های جدید و آینده دیپلماسی به واقع از آن دست کتاب هایی است که مخاطب البته مخاطب خاصش از خواندن آن لذت می برد چرا که علاوه بر ارائه و افتتاح یک پرونده جدید در دو حوزه ارتباطات و دیپلماسیع سعی کرده است با تحلیل و ارائه نمونه های متاخر در تحولات بین المللی بعد از هزاره سوم کتاب به روزتری باشد تا منطبق با اقتضئات کنونی در روابط بین الملل، صحنه دیپلماسی جهانی و نیز جهان رسانه ای باشد که مضاف بر رسانه های قدیمی خود تاثیر شبکه های اجتماعی را بر امر سیاست خارجی به طور اخص مورد نقد و بررسی قرار دهد. لذا این کتاب بیش از آن که دانشجویان علوم سیاسی، روبط بین الملل، ارتباطات و ارتباطات بین الملل ودیگر رشته ها درگیر خود کند باید به دیپلمات ها، کارگزاران امر سیاست خارجی و شخص وزیرامورخارجه پیشنهاد شود تا با لابیرنت های بی پایان دیپلماسی شیشه ای در جهان شیشه ای که چیزی در آن مخفی نمی ماند، آشنا شوند.