ایران خانه دوم پناهجویان جنگ جهانی بود

تاریخ ایرانی: دانشگاه تهران امروز میزبان پژوهشگران تاریخ و کارشناسان روابط تهران - ورشو بود که در هفتاد وپنجمین سالگرد مهاجرت لهستانی ها به ایران در جریان جنگ دوم جهانی، در همایش «در جستجوی خانه دوم» تاریخ و شرایط آن دوران را مرور کنند. همایش بین المللی گفت وگو های فرهنگی ایران و لهستان یک مهمان ویژه داشت: آنا ماریا آندرس معاون نخست وزیر لهستان و فرزند ژنرال آندرس، رهبر فقید ارتش این کشور که مادرش جزو همان پناهجویانی بود که به ایران آمد.
رئیس دانشگاه تهران نخستین سخنران این همایش بود که پس از خیر مقدم به حضار و به ویژه معاون نخست وزیر لهستان به تشریح آثار مثبت مهاجرت لهستانی ها به ایران پرداخت.

محمود نیلی احمدآبادی با تاکید بر اینکه جنگ یکی از بزرگترین بلایایی است که بشر بر همنوعانش نازل می کند، گفت: در کنار این مصائب شگفتی های زیادی نیز دارد.

نیلی احمدآبادی سپس با اشاره به سرنوشت ایران و لهستان در جنگ دوم جهانی افزود: این دو کشور در جنگ نقشی نداشتند و می کوشیدند از آن دوری کنند. اما خوی تجاوزگری دیگران این دو ملت را درگیر جنگ کرد. اما آنچه اتفاق افتاد، مهاجرت جمع کثیری از مردم لهستان به ایران بود که بخش زیبایی از تاریخ جنگ دوم جهانی را رقم زد. زمانی که این مهاحرت رخ داد، مردم ایران با اینکه خود درگیر قحطی بودند با آغوش باز پذیرای مهاجران لهستانی شدند. توافقات جهانی بیش از یکصد هزار لهستانی را وارد ایران کرد. این مهاجرت مشکلات عدیده ای برای ایران پدید آورد اما در اینجا باید به پیامدهای مثبت آن اشاره کنیم چون آنچه که اکنون از آن ایام سخت بر جای مانده نه سختی و گرسنگی که همزیستی خوب و مسالمت آمیز دو ملت است.

رئیس دانشگاه تهران در ادامه با اشاره به نمایشگاهی از عکس های مهاجران لهستانی که در سرسرای دانشکده ادبیات برپاشده بود، عکس ها را گویاترین اسنادی دانست که بدون هیچ تحریفی تاریخ را به ما می نمایانند.

وی سپس نکته مهم در این برهه از تاریخ ایران را پیوندها و تعاملات فرهنگی و اجتماعی بین دو ملت دانست که در مدت اقامت لهستانی ها در ایران اتفاق افتاد و اظهار داشت: لهستانی ها در مدت اقامت خود در ایران به سرعت مشغول کار و فعالیت های مولد شدند تا جایی که بخشی از سرمایه ما برجای مانده از فعالیت مهاجران لهستانی در آن دوره است.

نیلی احمدآبادی همچنین به بعد فرهنگی این رخداد مهم پرداخت که به زعم وی موجب ارتباط ایرانیان با تجدد و دنیای غرب شد. وی افزود: مهاجرت لهستانی ها برای مردم یک اتفاق تازه و جذاب بود. تأسیس انجمن لهستانی مطالعات ایران به عنوان نخستین هسته ایرانشناسی غیرایرانی در نیمه نخست دهه ۲۰ زمانی رخ داد که لهستان از رونق اقتصادی برخوردار نبود. با این حال این انجمن در نخستین سال فعالیت خود، کتاب مصور لهستان را منتشر کرد که می توان از آن به عنوان یکی از نخستین آثار فارسی برای کشوری اروپایی یاد کرد. به گفته وی، امروز پس از ۷۵ سال از آن ایام تلخ، تنها پیامدها و خاطرات شیرین آن به یاد مانده است؛ وجود آرامستان لهستانی ها در شهرهای تهران، اصفهان، انزلی و مشهد، نشان از احترامی است که مردم ایران برای پناهجویان لهستانی قائل بوده و هستند. وی در پایان ابراز امیدواری کرد که این برنامه گامی مؤثر برای نزدیکی هر چه بیشتر دو ملت باشد.

آمادگی برای توسعه روابط فرهنگی با لهستان

رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی سخنران بعدی بود که از آمادگی برای توسعه روابط و تعاملات فرهنگی با لهستان خبر داد.

به گزارش «تاریخ ایرانی»، اشرف بروجردی گفت: آنچه شاید دغدغه برخی سیاستمداران باشد، این است که توسعه مناسبات فرهنگی مبادا موجب دور شدن ملت ها از فرهنگ اصیل خود شود.

بروجردی در ادامه به ذکر نمونه ای تاریخی برای این دغدغه پرداخت: در سال ۱۳۶۶ به دلیل وجود جنگ و تحریم فرصت کاریابی در ایران کم شده بود و ما با انبوهی از افراد جویای کار روبه رو بودیم. برای حل این معضل وزارت کار در آن زمان تصمیم گرفت مبادلاتی مبنی بر انتقال نیروی کار ارزان با برخی کشورها داشته باشد. آن زمان بین دولتمردان این دغدغه وجود داشت که آیا این اقدام موجب از هم گسیختگی فرهنگی نخواهد شد؟ این مساله تا آنجا پیش رفت که حتی در اعزام نیروی کار خبره به دیگر کشورها محدودیت ایجاد شد.

او سپس به رویه مثبت این ماجرا اشاره کرد که می توانست با انتقال نیروی کار به دیگر کشورها موجب اخذ تخصص آن ها در زمینه های مختلف شود و در نهایت تخصص آن ها پس از بازگشت به ایران مورد استفاده قرار گیرد.

رئیس کتابخانه ملی در ادامه به نقش و تأثیر دو جریان تاریخ آفرین و تاریخ نگار در سرنوشت ملت ها اشاره کرد و افزود: عده ای تاریخ را می آفرینند و عده ای آن را می نگارند اما نقش نگارنده ها مهم تر است چون آن ها انتقال دهنده رویدادها و تصمیم ها به نسل های بعدی هستند. تعاملات فرهنگی بین ملل هم می تواند قرابتی را بین این دو به وجود آورد و هم در انتقال آن به نسل بعد اثربخش باشد.

معاون رئیس جمهور ادامه داد: ما با کشور لهستان ارتباطات فرهنگی دیرینه ای داریم که به همان تصمیمات تاریخ ساز مرتبط است زیرا آن ها در برهه ای از تاریخ احساس کردند که در ایران می توانند با حفظ باورهای خود با ملتی به گپ و گفت بنشیند که شاید به لحاظ ظاهری با هم متفاوتند اما آن ملت پذیرای آن هاست.

بروجردی در پایان با ابراز خوشحالی از اینکه این تعاملات امروز در سطحی از توسعه انجام می شود که به راحتی می توانیم با هم گفت وگو کنیم، مباحثه و گفت وگوی فرهنگی را تنها راه باز شدن گره های ذهنی میان ملت ها دانست و در زمینه گسترش مناسبات میان دو کشور در حوزه اسناد اعلام آمادگی کرد.

آغوش باز ایرانیان برای مهاجران لهستانی

ابوذر ابراهیمی ترکمان، رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی نیز در سخنان خود در این همایش، به تشریح بسترهای مهاجرت لهستانی ها به ایران در جنگ دوم جهانی پرداخت. جنگ دوم جهانی ۸ شهریورماه ۱۳۱۸ آغاز شد و تا ۹ شهریور ۱۳۲۴ به طول انجامید. در فاصله این شش سال، ۱۰۰ میلیون نفر از ۳۰ کشور درگیر این جنگ شدند. در روز آغاز جنگ دوم جهانی، آلمان ها به لهستان حمله کردند. سپس روس ها به این کشور تاختند و در طی ۲۹ روز کل لهستان تسخیر شد. در واقع آغاز تاریخ جنگ دوم جهانی همان روز حمله آلمان به لهستان است. فرانسه و بریتانیا به کمک لهستان آمدند اما این کمک به جایی نرسید. او افزود: اول تیرماه آلمان ها به شوروی حمله کردند و استالین چاره ای ندید جز اینکه پدر آندرس، معاون کنونی نخست وزیر لهستان را از زندان آزاد کند و از قدرت او برای متفق کردن لهستانی های روسیه به منظور حمله دوباره به لهستان بهره جوید.

ابراهیمی ترکمان با تشریح وضعیت ایران در این دوران اظهار داشت: ایران در این جنگ نیز مانند جنگ اول جهانی اعلام بی طرفی کرده بود که این اعلام نیز مانند جنگ پیشین نقض شد. در تاریخ ۱۶ فروردین ۱۳۲۱ نخستین گروه لهستانی ها وارد ایران شدند. حداکثر رقم اعلامی درباره مهاجرین لهستانی ۱۵۰ هزار نفر بود و جمعیت ایران در این سال ۱۴ میلیون نفر بود. برای این جمعیت ورود ۱۵۰ هزار نفر فوق العاده سنگین است ضمن اینکه سال ۱۳۲۱ سال بلوا یا شورش نان در ایران بود و همین امر نیز موجب سقوط دولت قوام شد. این در حالی بود که در آن دوره تأسیسات رفاهی مانند بیمارستان ۵۰۰ تختخوابی و توسعه راه ها و تأسیس راه آهن در ایران اتفاق افتاده بود. نخستین بیماران بیمارستان ۵۰۰ تختخوابی تهران، مهاجران لهستانی بودند. تعداد بیماران لهستانی به حدی زیاد بود که پرورشگاهی را که سال قبل تأسیس شده بود، به بیمارستان اضافه کردند و بیماران لهستانی را در آن جای دادند.

رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی همچنین به وضعیت وخیم اوضاع سیاسی در ایران آن برهه اشاره کرد: راه آهن ایران میان سال های ۱۳۲۰ و ۱۳۲۴ تقریباً ۸ میلیون تن برای شوروی حمل کرده بود و وضع اقتصادی بسیار بد بود و از طرفی در ساختار سیاسی یک جوان بیست و چند ساله به پادشاهی رسیده بود و وقتی در سال ۱۹۴۳ اجلاس تهران با حضور روزولت، چرچیل و استالین برگزار شد، آن ها پادشاه ایران را به این نشست دعوت نکردند و اجازه ملاقات به وی ندادند و نهایتاً تنها استالین به دیدار شاه رفت. ایران در چنین شرایطی به سر می برد که مهاجرت لهستانی ها اتفاق افتاد. مهاجرتی که با آغوش باز ایرانیان مواجه شد، هرچند که خود در شرایطی سخت به سر می بردند. شما حتی یک گزارش پیدا نمی کنید که نشان دهد از جانب ایرانی ها تعرضی به لهستانی ها صورت گرفته باشد.

وی در پایان از معاون نخست وزیر لهستان خواست تا موافقت نامه فرهنگی را که در سال ۱۹۶۸ بین دو کشور به امضا رسیده که بنا بوده بر اساس آن دفاتر فرهنگی ایجاد شود و تاکنون اتفاق نیفتاده را مورد توجه قرار دهد. همچنین برای افتتاح رایزنی فرهنگی در لهستان اعلام آمادگی کرد.

معاون نخست وزیر لهستان نیز در سخنرانی خود ایران را نخستین کشوری خواند که مهاجران لهستانی در جنگ دوم جهانی در آن احساس آزادی کردند. آنا ماریا آندرس گفت: من در این دو بار که به ایران سفر کرده ام به آرامستان دو هزار لهستانی در ایران سر زدم که نشانگر ضعف و بیماری مردم لهستان در مهاجرت به ایران بود. مردم لهستان و خود من قدردان مهمان نوازی ایرانیان هستیم، زیرا مادر من جزو این مهاجران بوده است و برای من خاطرات آن زمان را تعریف کرده است.

سانسور مهاجرت لهستانی ها

در پنل دیگر این همایش، کاوه بیات، پژوهشگر تاریخ معاصر نگاه جراید محافظه کار ایرانی به تحولات لهستان را مورد مداقه قرار داد. مجید تفرشی، سند پژوه نیز اسناد مربوط به پناهجویان لهستانی در ایران را در آرشیو ملی بریتانیا مرور کرد. رضا نیکپور، دیگر پژوهشگر تاریخ بود که در سخنرانی خود به تغییرات بوجود آمده در نظام اجتماعی ایران و پایگاه اجتماعی لهستانی ها اشاره کرد و گفت: «حضور لهستانی ها در ساختار اجتماعی ایران موجب تغییر و به هم خوردن نظم اجتماعی جامعه ایران می شد چراکه آن ها به دنبال برآوردن نیازهای خود نیاز به جای گیری در نظام اجتماعی ایران داشتند و این امر با توجه به شرایط جامعه ایران که با پدیده اشغال و جنگ روبرو بود، بار سنگینی را به ساختار اجتماعی ایران تحمیل می کرد. از سویی دیگر لهستانی هایی که وارد ایران می شدند گاه خود متعلق به طبقات متوسط و یا بالادست جامعه لهستان بودند که در نظام جدید و در جامعه ایران مجبور به هماهنگی با شرایط جدید و قرارگیری در طبقاتی از جامعه بودند که با شرایط پیشین آن ها مطابقت نداشت.»

موضوع سخنرانی متئوش کلاگیش، استاد گروه ایرانشناسی دانشگاه کراکوف نادیده گرفتن مساله حضور لهستانی ها در خاک ایران بود که به سانسور مطالب تاریخی و سیاسی مربوط به شوروی در دوره کمونیستی بازمی گشت.

«تاریخ ایرانی» به زودی متن کامل این سخنرانی ها را منتشر خواهد کرد.

پرونده «تاریخ ایرانی» را در این باره بخوانید:

لهستانی ها در ایران

انتشار اولیه: سه شنبه 30 آبان 1396 / انتشار مجدد: شنبه 18 آذر 1396