مقصد نهایی نفت داعش کجاست؟

محمدرضا محمدی ، کارشناس ارشد روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: استان دیرالزور در منطقه نفت خیز سوریه واقع شده و ارتش سوریه هفته گذشته موفق شد برای نخستین بار پس از بیش از 3 سال، محاصره این استان از سوی تروریست های داعش را بشکند. دولت اسلامی شام و عراق (داعش) از اواخر پاییز 2014 برچند میدان نفتی مهم سوریه تسلط پیدا کرد پس از آن داعش با گسترش فعالیت خود با ایجاد یک شبکه یکپارچه به توسعه اقتصاد سیاه خود که بر پایه ی استخراج و فروش نزدیک به 60 درصد نفت سوریه و قریب به 7 درصد ذخایر نفتی عراق کرد. این سازمان تروریستی با ایجاد و مدیریت یک شبکه گسترده از دلالان در همسایگی خود به تجارت «نفت خام» در مقابل پول نقد یا تهاتر پرداخت. در پی استخراج و فروش موفق نفت خام توسط داعش کم کم این معامله سیاه به عنوان منبع اصلی کسب درآمد داعش قرار گرفت. اما سوال اینجاست که  آیا بنادر جنوب شرقی مدیترانه به عنوان دروازه ای برای صادرات نفت داعش مورد استفاده قرار می گیرد؟ این مقاله به این سوال این گونه پاسخ می دهد که اولاً از نظر جغرافیایی این ترمینال ها امکان تبادل نفتی دارند یا خیر، و دوماً کدام یک از آنها برای مبادلات حجم بالا محتمل تر و شک برانگیزتر هستند و سوماً به بررسی مسیرهای منتهی به این بنادر خواهد پرداخت.

رشد تجارت نفت توسط د اعش

برخلاف گروه های افراطی اسلامی دیگر چون القاعده یا طالبان که از نظر مالی وابسته هستند داعش سعی کرده با ایجاد یک شبکه منظم تجارت سیاه، منابع مالی خود را تامین نماید. البته این تجارت غیرقانونی در خاورمیانه بی سابقه نیست، سه دهه قبل، این تجارت توسط صدام حسین، رییس جمهور عراق، که کشورش تحت شدیدترین تحریم های جهانی قرار گرفته بود برای فروش نفت خام و تامین منابع مالی خود، مجبور به روی آوردن به این نوع مبادلات شد. سودی که این تجارت نسیب خلیفه می کند به طور شگفت آوری برای وی درآمدزا است و درآمدی معادل فروش 60% نفت سوریه و 7% نفت عراق را در بر دارد .از نقطه نظری دیگر، پس از تسلط داعش بر منابع نفت خام در تابستان 2014، داعش توانست تولید نفت خود را بلافاصله به حدود 000/30 بشکه در روز برساند. این مقدار باز هم بالاتر رفت و به حدود 000/45 بشکه در روز در فوریه 2015 رسید. با توجه به قیمت نفت در نیمه دوم 2015، می توان محاسبه کرد که درآمد خلافت اسلامی از محل معاملات نفتی روزانه حدود 5/1 میلیون دلار در روز بوده است. البته از اواخر 2016 با شکست های پیاپی داعش در سوریه و عراق، روند استخراج نفت در مناطق تحت کنترل و به تبع آن،درآمد نفتی این گروه به شدت کاهش پیدا کرده است. البته نباید این نکته را فراموش کرد که قطعاً داعش نمی تواند نفت خود را با قیمت های جهانی به فروش برساند، زیرا اساس فروش نفت توسط داعش از طریق مبادلات با دلالان نفتی امکان پذیر است و بنابراین احتمال اینکه این نفت به قیمت های بسیار کمتر از قیمت جهانی به فروش برسد بعید به نظر نمی رسد. نیویورک تایمز از فروش نفت به دست داعش به عنوان «سم بازار نفت» یاد می کند، دلیل آن را هم فروش نفت توسط این گروه به یک سوم قیمت جهانی اعلام می دارد.

سهم داعش و ابزار تجارت و انتقال نفت توسط این گروه

قاعدتاً مساحت بزرگ از نواحی تحت کنترل داعش دارای میادین نفتی بزرگی است که کنترل آنها پس از آغاز جنگ داخلی سوریه  از دست دولت مرکزی این کشور خارج شده است. اکثر این میادین نفتی توسط شرکت هایی چون «شرکت نفتی الفرات»، «رویال دچ آلمان» و «شل» اداره می شده. نفتی که از این میادین استخراج می شده همواره به دلیل پایین بودن درصد «سولفور» آن دارای کیفیت بالا و سهولت در برداشت بوده است.استحصال این نفت به دلیل موجود بودن در سطوح پایین زمین با قیمت پایین و بسیار اقتصادی است. حدود 35% این نفت مصرف داخلی سوریه و بقیه با لوله مستقیم به ترکیه منتقل می شود که پس از جنگ داخلی و نابودی لوله ها، این انتقال به وسیله تانکرهای نفتی صورت می پذیرد.دلال –قاچاقیان نفتی مسئولیت خرید و انتقال این کالای سیاه را با حدود روزانه 30 کامیون نفت کش به عهده دارند. تخفیف کافی که به از فروشندگان داعش می گیرند بزرگترین مشوق این دلالان برای معامله ای سودآور با آنها، علی رغم خطرات زیاد این انتقالات می شود. تمام این معاملات به صورت نقدی و بدون هر گونه نقل و انتقال بانکی صورت می پذیرد. البته داعش مقداری از این نفت را با استفاده از نفت کش ها به نقاط مختلف امارت خود منتقل می کند و برای مصارف داخلی مورد استفاده قرار می دهد که بیشتر این نفت به تنها پالایشگاه فعال داعش در «دیرالزور» سوریه منتقل و برای تولید محدود بنزین مورد استفاده قرار می گیرد. اگر حجم هر تانکر را 30000 لیتر در نظر بگیریم هر تانکر نفتی باید سود معادل 40000 دلار در هر تانکر نسیب داعش کند. به دلیل مسائل امنیتی تعداد زیادی ایستگاه  بازرسی بر سر راه نفت کش ها قرار داده شد و به نظر می رسد امنیت این انتقال تا مرزهای ترکیه توسط داعش تضمین شده است. به علاوه اینکه این کامیونها هیچ گاه توسط حملات هوایی آمریکا مورد اصابت قرار نگرفتند و احتمالاً دلیل آن ترس از واکنش متقابل توسط این گروه تروریستی است.به هر حال این تجارت سودآور مدت زیادی است که در سوریه، عراق و جنوب شرق ترکیه در جریان است. با بازبینی عکس های ماهواره ای و تطبیق آنها با نقشه های قبل از جنگ متوجه می شویم که داعش برای انتقال نفت خام از مسیر درجه یک E-90 استفاده می کنند. داعش با ایجاد تعداد زیادی ایست بازرسی در طول این مسیر به صورت زنجیروار این مبادله را تحت پوشش خود قرار داده است. لازم به ذکر است که جاده E-90 یک مسیر ترانزیتی درجه یک شرقی- غربی است که از لیسبون پرتغال شروع و به مرز عراق با ترکیه ختم می شود.این مسیر از شهرهای مهمی چون «سانیلورا»،«اورغا» ،«هاکاری»،«سیرت»، «عثمانیه»، «آدانا»،«آدیامان»،«وفاردین» می گذرد. این رشته مرکز تجاری به «آدانا» می رسد، جایی که به یک مسیر کشتیرانی ختم می شود، مسیر کشتیرانی «سیهان».

بندر سیهان

سیهان شهری است واقع در جنوب شرق ترکیه و در حاشیه رود سیهان. سیهان را می توان به نوعی به مرکز حمل و نقل، خاورمیانه و آسیای مرکزی دانست این شهر همچنین در مسیر خط لوله انتقال نفت و گاز طبیعی روسیه قرار دارد. بندر سیهان از سال 2008 که سرمایه گذاری های بزرگی در آن انجام شده مجهز به یک ترمینال نفتی شده است که بیشتر برای تخلیه بارگیری «هیدروکربن» مورد نیاز ترکیه تعبیه شده است. این هیدروکربن از دریای خزر توسط خط لوله باکو- تبلیسی- سیهان و به تازگی هم با خط لوله ای از کردستان عراق به سیهان وارد می شود. این ترمینال همچنین در مسیر خط لوله کرکوک- سیهان قرار  دارد. این ترمینال مساحتی بالغ بر 144 هکتار دارد و بسیار مدرن است. بندر دارای محل بارگیری به عمق 2/23 متر است، که امکان بارگیری تانکرهایی تا 500 پا را دارد. در کل این بندر قابلیت بارگیری بالای 50 میلیون تن نفت در سال را دارد.

بر اساس آمار، حجم نفت خام مبادله شده در بندر سیهان ترکیه از آوریل 2014 (یعنی زمان تسلط داعش بر چاه های نفت) تا آوریل 2015 از 350 بشکه در روز به 850 بشکه در روز رسیده است و حدود 60% افزایش داشته است. بررسی دقیق عکس های ماهواره ای و تحلیل آمار نشان می دهد که نفت استخراجی داعش به وسیله جاده E-90 و بندر سیهان به دیگر مناطق ترکیه،  و نهایتا اروپا منتقل میگردد.