اردوغان در تهران، سفر تاکتیکی یا راهبردی؟

نویسنده: صادق ملکی، کار شناس و تحلیلگر ارشد سیاسی

دیپلماسی ایرانی: رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه در حالی به ایران سفر می کند که خاورمیانه پس از برگزاری همه پرسی توسط اربیل به خطر تجزیه نزدیک است. نگاهی به علل ظهور داعش و سوق یافتن اقلیم به سوی برگزاری همه پرسی، ما را بیش از همه، متوجه سیاست های ترکیه در سال های اخیر می نماید. اردوغان و رویکرد رقابتی وی که مبتنی بر مذهب بود، سبب ظهور داعش و تخریب زیرساخت های عراق و سوریه گردید. با رویکرد سلبی ترکیه در خاورمیانه، اگرچه کرد ها مهم ترین برندگان شرایط منطقه شدند، اما خطر آنچنان بزرگ شد که ترکیه نیز از ناحیه داعش و کرد ها احساس خطر کرد. به بایگانی سپردن اصلاحات کردی در ترکیه، بازگشت به سیاست سرکوب و زندانی نمودن رهبران و نمایندگان کرد، دستگیری های وسیع، انفجارات متعدد در اقصا نقاط این کشور و... در بخش مهمی حاصل سیاست های ترکیه در منطقه بوده است. در این میان، کودتا نیز به داد اردوغان رسیده و خود بهانه ای برای گسترش تمامیت خواهی مردی شد که با دموکراسی بالا رفت و خود دشمن دموکراسی گردید.

امروز آنکارا با افتخار از کشته شدن ده هزار عامل پ ک ک سخن می گوید و در عین حال اردوغان، اسد را جنایتکار می نامد. در حالی که هیچ فرق انسانی میان کشته شدگان درگیری های سوریه و ترکیه نیست، اما این طنز تلخ عرصه سیاست است که دریچه دید سیاسی ناشی از قدرت، یکی را تروریست و دیگری را مبارز می نامد.

اردوغان اگرچه در سوریه و عراق به موفقیت کامل در سیاست های خود دست نیافت اما وی پس از تحمیل خسارات سنگین به ترکیه و منطقه با عبور از دورانی سخت توانست با سیاست سلبی معادلات سوریه و عراق را در قیاس با قبل از بحران، علیه دمشق، بغداد و تهران کند.

امروز اردوغان به تهران آمده است تا شاید بتواند به بخش های دیگری از اهداف خود نه در قالب جنگ، بلکه در قالب صلح دست یابد. باور به تغییر اردوغان و راهبرد ترکیه در عدم رقابت مخرب با ایران اگر غیرممکن نباشد، بسیار سخت است. تاریخ کماکان آبشخور ذهنینت اردوغان بوده و او همچنان به دنبال سلطانی و ایفای نقش رهبری فرا تر از ظرفیت ترکیه است. اردوغان اسد را جنایتکار می داند و خود به راحتی و افتخار آمار هزاران نفری کشته های حزب کارگران ترکیه را اعلام کرده و این کشور را بزرگترین زندان خبرنگاران می کند.

از نگاه ترکیه ای که بر آن اردوغان حکمرانی می نماید، دنیای سیاست، صحنه تامین منافع به هر بها است. در این راستا اتوبانی که اردوغان در آن تردد می نماید به وسعت واشنگتن – مسکو بوده و ایستگاه هایی چون تل آویو، اربیل، ریاض و حتی اگر ایجاب نماید، تهران نیز می تواند برای آن تنفس گاهی برای تجدید قوا باشد.

ترکیه و منطقه امروز درگیر بحرانی جدی، چندوجهی و پیچیده است. عرصه کشورداری و روابط با کشور ها، صحنه آزمون و خطا و ریسک نبوده و نیست. در جغرافیای خاص خاورمیانه نباید عامل بحران شد. وقتی محاسبات ورود به بحران ساده باشد، خروج از آن بسیار دشوار خواهد بود. این وضعیت امروز خاورمیانه ای است که در مهندسی بحران آن، آنکارا نقش ویژه ای داشته است. تضاد میان مواضع اردوغان و زیبکچی وزیر اقتصاد ترکیه و غالب انصار اوغلو نماینده متنفذ حزب عدالت و توسعه در خصوص همه پرسی اقلیم، اگرچه از نگاهی می تواند حاصل تقسیم نقش و مسولیت برای همه شرایط باشد، اما از منظری دیگر، نشانگر بن بستی است که ترکیه را گرفتار شرایطی کرده است که خود فراهم کرده است.

با وجود همه این سخنان، با مد نظر قرار دادن راهبرد اعتدالی روحانی در سیاست داخلی و خارجی از سفر اردوغان به امید تغییر و گشودن راه های همکاری جدی باید استقبال کرد.

نکته آنکه سفر اردوغان به ایران زمانی می تواند نقطه عطف در روابط دو کشور باشد که گامی فرا تر از یک سفر تقویمی و تاکتیکی بوده و متضمن تغییرات راهبردی در نگرش اردوغان و همفکرانش نسبت به ایران باشد. ذهنیتی که در آنکارا مشغول دیوارکشی در مرزهای صلح چهارصدساله بوده و اخبار و آمار کشته های حملات انتحاری داعش علیه شیعیان در عراق را سانسور می نماید، همچنان درگیر رقابتی مخرب است.

باید نقطه پایانی برای رقابت های ژئوپلتیکی ایران و ترکیه یافت و این میسر نمی شود مگر آنکه ژئواستراتژی دو کشور را بهم پیوند داد. درگیری ها و رقابت ها در خاورمیانه در بخش مهمی حاصل دخالت های بیگانگان خارج از این جغرافیاست. باید با همکاری ایران و ترکیه به آن پایان داد. نباید تجربه تلخ اروپا در خاورمیانه تکرار شود. باید روی صلح و همکاری و ایجاد منطقه قوی تر، نه ایران و یا ترکیه قوی تر متمرکز شد. در روابط ایران و ترکیه الزامات ناشی از تاریخ و بخصوص جغرافیا و منافع حاصله از همکاری ها، دیر یا زود همگرایی میان دو کشور را امری ضروری و اجتناب ناپذیر خواهد کرد. باید تلاش کرد با بهای کمتر بسترساز رسیدن به این نقطه شد.