ایران و افغانستان و مساله ای به نام منافع ملی آبی

سید وحید ظهوری حسینی، رئیس مرکز هماهنگی تشکل های فرهنگی افغانستان، کارشناس حقوق بین الملل

دیپلماسی ایرانی: افغانستان کشوری کوهستانی، محاط به خشکی و تنها منابع آبی آن رودخانه هایی است که شاهرگ حیاتی کشور محسوب می شود. از سویی بیش از سه دهه جنگ و بی نظمی و نداشتن حاکمیت قوی و نبود دولتی مقتدر در افغانستان بسیاری از فعالیت ها و انجام پروژه های زیر ساخت های اساسی از جمله استفاده بهینه از آب های قابل استفاده و در دسترس را غیر ممکن ساخته و مردم از مزایا و ارزش های آن محروم مانده اند.

در این راستا اندک حرکت هایی که افتان و خیزان با وجود ناامنی ها صورت می گیرد به هیچ وجه تا مدت های مدیدی شرایط بهره برداری از پروژه های آبی و سدسازی و حتی سایر پروژه ها را برای مردم مساعد نمی سازد تا در این رابطه برای بهره برداران رود هیرمند (هلمند) موجب نگرانی بشود. چنانچه از سالیان سال بدین سو بدون بحث های حقوقی حقابه ایران از هیرمند و قراردادها و موافقتنامه های رسمی در رابطه با نحوه استفاده از آب هیرمند، این آب همیشه مورد استفاده قرار داشته، اگرچه بعضا با توجه به شرایط سیاسی کوتاه مدت، موقتا محدود شده، اما اکثراً آزاد بوده و اگر مشکلی پیش آمده به شرایط اقلیمی و وضعیت کلی و منشاء آن ارتباط داشته که نیازمند طرح و برنامه و درایت مناسب است.

منافع ملی هر کشوری اقتضا می کند تا به هر نحوی از کشور صیانت شود و این که حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران در همایش بین المللی مقابله با گرد و غبار گفته است: "خشک شدن دریاچه هامون و گرد و غبار ناشی از آن نه تنها رنج مردم منطقه سیستان و بلوچستان بلکه رنج مردم افغانستان نیز خواهد بود" کاملا بجا و شایسته و در راستای منافع ملی درست صحبت کرده است. اما دو نکته اینجا تکمیل پازل این گفتار را مشکل می سازد:

یکی ارزش های انقلابی و اسلامی در قبال کشور همسایه، مسلمان و به قول امام راحل (ره)، مظلوم که ملت مجاهد آن تنها چشم امید به همکاری های منطقه ای به ویژه ایران دوخته است تا از تجربه های موثر خود بهره مندشان ساخته و با راه کارهای بهتر و تلقی نوع دوستی برای طرفین استفاده شود و دیگر این که این موضوع نباید حساسیت، تحریک و یک جانبه گرایی را به همراه داشته باشد تا بهانه ای برای مخالفان دوستی دو ملت مبارز انقلابی و دشمن ستیز به وجود آورد.

رییس جمهوری ایران افزود: "ما نمی توانیم در برابر آنچه محیط زیستمان را تخریب می کند بی تفاوت باشیم، احداث سدهای متعدد در افغانستان و سدها در کجکی و کمال خان، سلما و دیگر سدها و سدها در شمال و جنوب افغانستان بر استان خراسان و سیستان و بلوچستان ما تاثیرگذار است." او گفت: «ما نمی توانیم بدون همکاری با کشورهای همسایه و منطقه و جهان در این معضل پیروز شویم. برای آن که بتوانیم با این معضل به خوبی مواجهه کنیم و خطرات این تهدید را مهار کنیم هم نیاز به برنامه ریزی داریم و هم نیاز به سرمایه گذاری داریم و هم نیازمند همکاری منطقه ای و بین المللی هستیم." بنابراین اختلافات آبی و هیدروپلیتیک (سیاست آب) بین ایران و افغانستان تاثیر بسزایی بر امنیت مرزهای دو کشور خواهد داشت و می توان با رفع تناقض ها تقابل منافع ملی آبی را با درایت حل کرد تا به اظهارات و تذکرات این چنینی بعضی از نمایندگان پارلمان افغانستان مواجه نشویم.

صرف نظر از اظهارات نظیفه ذکی، نادرخان کتوازی و حفیظ الله بارکزی سه نماینده پارلمان که تندتر حرف زدند، همایون همایون، معاون اول پارلمان (مجلس) افغانستان در این رابطه گفت: "اظهارات مقام های ایرانی در مورد آب های افغانستان بی مورد است، آنها باید کوشش کنند قراردادها را مطالعه کنند. او همچنان از ایران خواست نه فقط در مسایل آب ها، بلکه در مسایل امنیتی و فرهنگی افغانستان مداخله نکند." همین طور رئیس مجلس به کمیسیون روابط بین المللی مجلس این وظیفه را محول کرد تا قرارداد آب با ایران را از وزارت امور خارجه طلب و به تمام وکلا توزیع کند تا نقطه به نقطه خوانده شود و وکلا آگاهی داشته باشند.

عبیدالله بارکزی، عضو مجلس نمایندگان هم گفت: "افغانستان حق دارد در خاکش سد بسازد." همچنین نصرالله صادقی زاده نیلی، عضو دیگر مجلس بر حل مسالمت آمیز آب های افغانستان با کشورهای همسایه تاکید کرد و گفت: "از حکومت تقاضا داریم موضوع آب های افغانستان را با احترام به حاکمیت ملی با کشورهای همسایه حل کند، فقط افغانستان نیست که با کشورهای همسایه سر موضوع آب مشکل دارد؛ بلکه کشورهای دیگر نیز چنین مشکلی دارند و یک راه حلی برایش پیدا کرده اند." او افزود: "ما بدون این که باهم درگیر شویم و بدون این که از الفاظ نادرست علیه همدیگر استفاده کنیم، امیدواریم حکومت افغانستان مسئولانه قدم بردارد و این موضوع را حل کند."

این در حالی است که معاون سخنگوی رئیس جمهوری افغانستان گفت: "حکومت افغانستان در چند سال گذشته نتوانسته از منابع کشور به خصوص آب ها بهره ببرد، اما اکنون برای این کار به گونه جدی اقدام کرده است." نجیب الله آزاد گفت: "این حق ماست که باید از آب های کشور خود بهره ببریم، حکومت افغانستان حق دارد که از منابع خود برای منافع ملت خود استفاده کند و این از اولویت های ما است."

حکومت وحدت ملی، کار بازسازی سد سلما در هرات را به پایان رسانده است و بازسازی سد کمال خان در نیمروز، ساخت سد کجکی در هلمند و سدهای بخش آباد در فراه را از همین تلاش ها می خواند. از سوی دیگر وزارت امور خارجه افغانستان نیز با تأکید بر این که "افغانستان تعهد جدی بر تطبیق کامل توافق نامه آب هلمند با ایران دارد"، مطرح کرده که مدیریت منابع آب ها از اولویت های حکومت افغانستان است.

معین اداری وزارت امور خارجه گفت: "حکومت وحدت ملی بیش از هر وقت دیگر متعهد به تحکیم و تقویت روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با ایران در پرتو منافع ملی است و به همین دلیل جلسات و سفرهای متعددی از هر دو جانب صورت گرفته است." نصیراحمد اندیشه افزود: "ما با ایران متعهد هستیم که روابط بین دو کشور بیشتر تحکیم و گسترش پیدا کند و از چیزهایی که به منافع مشترک هر دو کشور است، استفاده خوب و بهینه کنیم و این تعهدات در طول مذاکرات، همیشه به شکل واضح از طرف مقامات افغانستان به ایران گفته شده است." او ادامه داد:" درباره موضوع آب نیز، رئیس جمهور افغانستان تأکید کرده که ما بر تطبیق کامل و همه جانبه موافقت نامه آب هلمند متعهد هستیم و توفیق ما همین است که طرف افغانستان معاهده ای را که امضا کرده، به حیث یک عضو فعال جامعه بین المللی به آن پایبند است و ما به خاطر تطبیق کامل و همه جانبه این موافقت نامه تأکید داریم و متعهد هستیم و به همین اساس در مورد این موضوع ما موقف واضح و روشن داریم." مذاکرات آب هیرمند، یکی از محورهای اصلی گفتگوهای استراتژیک میان ایران و افغانستان به شمار می رود که در ماه رمضان۱۳۹۶ آغاز یافت و قرار است دور دوم این مذاکرات در ماه جاری (مرداد۹۶) ادامه یابد و برگزار شود.

در پایان با توجه به اختلافات موجود از آنجا که دولت جمهوری اسلامی ایران حسن نیت خود را به مردم افغانستان در طول دوران جنگ افغانستان، نشان داده است و هم اکنون جمعیت نزدیک به سه میلیون نفر مهاجر افغانستانی در ایران حضور دارند، می توان راه حل ها و راهکارهایی برای حل بحران و مساله آب هیرمند و هامون جستجو کرد تا موجب سوء استفاده دشمنان از این حربه آبی و سرنوشت ساز منطقه ای نشود.

انتشار اولیه: شنبه 31 تیر 1396 / انتشار مجدد: سه شنبه 10 مرداد 1396