منطقه قوی تر، طرحی که در گذشته پایه ریزی شده است

علیرضا اکبری، دانش آموخته صلح سازی و حفظ صلح 

دیپلماسی ایرانی: به تازگی رئیس جمهور محترم، در نطقی، کشورهای منطقه را به همگرایی و مشارکت دعوت کرد. او، فروهشتن تضاد ها و معارضات بین کشورهای منطقه را توصیه کرد، و آن ها را به مشارکت در ساختن "منطقه ای قوی تر" فراخواند. ریشه و سابقه این رویکرد، در کجاست؟

حتما بخاطر داریم که، در دوران اصلاحات، رویکرد محوری سیاست خارجی دولت "توسعه همگرایی منطقه ای، از طریق همکاری و مشارک در امنیت، اقتصاد و تشریک ظرفیتهای همه جانبه کشورهای منطقه، در مسیر اهداف و منافع مشترک" بود. در چارچوب همین رویکرد، طراحی و تعقیب زمینه های گوناگون "همکاری و مشارکت" از جمله، در قالب دیپلماسی دفاعی، توافقات امنیتی، ارائه مدل های تعامل و تشریک مساعی بر پایه ظرفیت های مشترک و هم افزایی، همچنین، دیپلماسی اقتصادی، تعامل بر مبنای ظرفیت های مکمل در ترانزیت، ارتباطات، تجارت و صنعت، در دستور کار دولت و وزارتخانه ها و بخش های گوناگون نظام، در تعامل با کشورها، به ویژه قدرت های منطقه، قرار داشت. توسعه مناسبات با کشورهای عربی، به ویژه عربستان سعودی، کویت، قطر، امارت و عمان و همچنین ترکیه، پاکستان، ارمنستان، آذربایجان و دیگر کشورهای محیط پیرامون، حتی تا انعقاد قراردادهای امنیتی و دفاعی پیش رفت. محور آن رویکرد، چیزی به جز "ایجاد ظرفیتهای درون زا و مشارکت در ارتقاء توان منطقه، بومی سازی و منطقه ای سازی روش ها و قابلیت های امنیت و توسعه همه جانبه" در سطح منطقه، نبود.

اگر هشت سال، وقفه و انحراف از اهداف مذکور در سطوح ملی و منطقه ای، (عمر دو دولت میانی) عارض نمی شد، نتیجه قطعی همان روند، چیزی به جز "منطقه قوی تر" (قوی تر از آنچه در تفرق و تقابل قدرت ها و کشورها، حاصل می شود)، نبود. معنای دیگر این سخن، آن است که ایده "منطقه قوی تر" در واقع امر بدیع و جدیدی نیست، بلکه، دولت اصلاحات، "روندی" را نشان و طراحی کرده بود و پی ریزی و حتی دنبال کرد که "محصول و نتیجه" آن روند، لاجرم "منطقه ای قوی تر" بود.  به دیگر سخن، دولت اصلاحات، از ابتدا روند منتهی به منطقه قوی تر را هدفگذاری و دنبال کرد و دولت تدبیر و امید، اینک در آستانه دور دوم خود، "محصول" همان روند را شعار رویکرد منطقه ای خود قرار داده و این امر پسندیده ایست.

اما تفاوت مهم، در این است که، آن زمان، شرایط محیط منطقه ای و جهانی، بنا بر دلایل زیاد، بسیار مساعدتر و سهل تر برای تعقیب و اجرای آن رویکرد منطقه ای بود. صدام هنوز به صورت ژن تضعیف شده بر عراق حاکم بود. بنابراین کشورهای عرب، هنوز از خطر صدام، جدا نگرانی داشتند. طالبان کماکان معضل قابل انتشار در منطقه بود. اسرائیل هنوز در موقعیت دشمن قومی- وطنی اعراب محسوب می شد. افرادی همچون  عبدالله و سلطان بن عبدالعزیز بر عربستان حاکم بودند، که به همگرایی و سنت ها، به مراتب بیشتر اعتقاد داشتند. اعراب نگرانی کاذبی مثل "هلال شیعی" و سلطه جمهوری اسلامی ایران بر کمربند شرق خاورمیانه تا سواحل مدیترانه را نداشتند، روسیه هنوز در موقعیت بازسازی ناشی از فروپاشی اتحاد شوروی، و بازیابی امنیتی خارج نزدیک بود، ایالات متحده هنوز در حال صورتبندی نظری در تحول پارادایم و اهداف منطقه ای خود بود و بسیاری دلایل متقن منطقه ای و جهانی دیگر. در عین حال، پیش نیاز رویکرد "مشارکت منطقه ای در توسعه همه جانبه"، سیاست تنش زدایی بود. این سیاست از دولت سازندگی کلید خورده بود و هنوز به عنوان یک ضرورت، قابلیت تعقیب داشت. بدون ایجاد مفاهمه، همگرایی و مشارکت، امکان پذیر نبود.

 سال های میان ٢٠٠١ تا ٢٠٠٣، سال های تغییر پارادایم بود و از آن به بعد، به ویژه از ٢٠٠٥ به این طرف، رفته رفته شانس و احتمال تعقیب و تحقق اهداف "مشارک منطقه ای در ابعاد راهبردی" کمتر و کمتر شد، تا اینک که به لحاظ شکاف های بسیار عمیق ملی، قومی، هویتی، مذهبی، امنیتی، سیاسی، و حتی ساختاری، در سطح منطقه، و نیزجابجایی عوامل "همگرایی و تضاد"- همچون تبدیل اسرائیل به محور وفاق اعراب و جایگزینی ایران در کانون دشمنی ایشان (در پی یک روند تدریجی طولانی مدت)، فرصت مطرح ساختن و فرایند سازی و اقدام آن ایده، در حد صفر، کاهش یافت. اینک چندان تفاوت نمی کند که نام این ایده را، "مشارکت منطقه ای" بگذاریم یا "منطقه قوی تر"، که هر چه بنامیم، محتوای با مختصری کم یا زیاد، یکی است. متاسفانه مهم اینست که دیگر زمینه ای برای چنان ایده ای نمانده است. تضادها و شکاف ها، سوءتفاهم و عنادها آن چنان عمیق و گسترده شده، و میزان مداخله موثر و مخرب إیالات متحده و اسرائیل در این محیط، آن چنان افزایش یافته، و انباشت ظرفیت تقابل و برخورد، از ناحیه منافع متضاد در ابعاد ژئواستراتژیک و ژئوپولیتیک آن قدر زیاد شده است که، "اولین و ضروری ترین نیازمندی منطقه، رویکردی برای دوری از جنگ و برقرای موازنه قوا بر پایه ایجاد ثبات و تضمین صلح" است. شاید اگر در مرحله ضروری اولیه، در ایجاد منطقه ای عاری از ظرفیت جنگ، و ضمانت صلح، و تضمین ثبات موفق شویم، - که خود نیازمند چند سال زمان و اجرای دستورکارهای خاص است، آن گاه، پس از عبور از دشمنی ها، بتدریج از منافع مشترک و مشارکت برای اقتدار جمعی و مئالاً "منطقه ای قوی تر" بتوان سخن گفت.

طبیعی است که در بستر زمان، هم جهان تغییر می کند، و هم دریافت ها از تغییرات جهان، و هم آثار تغییرات، شرایط متفاوتی را ایجاد می کند، اما، رویکردی که اینک "منطقه قوی تر" نام گذاشته شده، همان گونه که در بالا اشاره کردم، چیزی نیست جز همان "منطقه گرایی، مشارکت، بومی سازی و منطقه ای سازی سازوکارهای رشد و توسعه همه جانبه"، که در دولت اصلاحات در حد یک "نظام نگرشی و سکوی عزیمت" در سیاست خارجی تدرین شد، و بر همان اساس دستور کارهای کلان و اجرایی در هر بخش از نظام و دولت، برای آن تدوین شد و حتی ساختارهای ویژه در دولت ایجاد شد (نظیر کمیسیون سیاسی دفاعی امنیتی، برای سهولت تصمیم گری در تسهیل زمینه های تفاهم امنینی، که مقدم است)، و به موقع اجرا گذاشته شد. بنابراین، با مطالعه دقیق رویکرد سیاست خارجی و نیز سیاست های کلان دولت اصلاحات، درخواهیم یافت که در آن مقطع، تنش زدایی، لازمه "رویکرد کلان منطقه مشارکتی، بومی سازی و منطقه ای سازی توسعه همه جانبه" در آن دولت بوده است. همان گونه که اینک، نیاز به روند صلح سازی و ثبات آفرینی، لازمه هر ایده منطقه ای دیگر است.

تفاوت های جهان، در دهه اخر قرن پیش، و دهه گذشته با شرایط فعلی، واقعیاتی است که از آن به عنوان موانع همگرایی و مشارکت منطقه ای "یاد کردم و خاطرنشان ساختم که امروز شکاف های قومی، مذهبی، هویتی، امنیتی، تا عمق لایه های ژئواستراتژیک و ژئوپولیتیک منطقه پیش رفته است، و جنگ را بیش از هر زمان دیگر در دسترس قرار داده، بنابراین، مغازله "منطقه قوی تر"، حتما به پیش نیاز صلح سازی و ثبات افرینی محتاج تر است، همان گونه که در دولت های هفتم و هشتم، "تنش زدایی" تنها یک پیش نیاز بود برای "مشارکت منطقه ای در توسعه همه جانبه".

اینک، بحث بر سر تفاوت و تمایز عبارات نیست، بلکه موضوع ساده است؛ این کشور، زمانی هزینه های بسیار داد تا تمرین و به همسایگان تفهیم کند، زمان توسعه تضادها سپری شده و ما جزیره ثابت و امن و ابدی نیستیم، بلکه برای حیات نیازمند به ارتباط وثیق و موسع، بر مبنای درک مشترک از منافع مشترک، با همسایگان و دیگر اقطاب جهان، و مئالاً توسعه همه جانبه جمعی داریم. همین مملکت پیشتر این ضرورت تاریخی را صورتبندی کرد، تبدیل به اندیشه قابل اجرا کرد، از دل آن دکترین و پلاتفورم خلق کرد، هزینه داد و تجربه کرد، راهبرد و سیاست اقدام و راهکار خلق کرد، پیش رفت و نتایجی قابل گرفت، اما به بن بست داخلی خورد (دو دولت، ٨ سال اینسرت!)، هرچند همان الگو مجددا ارایه می شود و دولت همان مفاهیم را با اراده قوی ارائه می کند، اما ضرورت ها و مقتضیات مقدماتی آن نیز باید به رسمیت شناخته شود. تجربه و دانش پیشین نفی و گذشته "پاکسازی" و تسویه نشود، که در واقع، سرمایه ملی پاکسازی خواهد شد.

نکته اینجاست که نام این رویکرد هرچه باشد، باشد، مهم نیست؛ بلکه مهم اینست که:

اولا: تجربه ایست که پیشتر خلق شده و حیات داشته

دوم: مقتضیاتی دارد، که آن زمان در قالب "تنش زدایی" موضوعیت داشت، و اینک، در قالب "صلح و ثبات، پیش نیاز مشارکت منطقه ای".

منطقه ما در لبه خطیر جنگی بزرگ قرار دارد، جنگی که نه برای ما ضرورت دارد و نه جز زیان و نابودی، ارمغان دیگری دارد. هرچند که دولت ها، بیش از هر چیز به رقابت در برتری و غلبه خود میل دارند و اصل رقابت و برتری طلبی در هر حال، قابل نفی نیست، اما رقابت هم تابع اصول است و هم پایه همگرایی و "زوج مشارکت". برتری طلبی و "موازنه وحشت" باید به موازنه مثبت منطقه ای بدل شود. ما باید از تجربه گذشته بهره مند شویم و آن را سرمایه ملی خود بدانیم. این یک ضروت جمعی است. دولت های منطقه نیز نمی توانند آن تجربه را نفی کنند. اما مساله اینک و اینجا "نفی گذشته منطقه" است.  ملت، دولت یا منطقه ای که گذشته خود را دائما نفی کند، هیچ آینده ای نخواهد داشت.  تلاش دولت تدبیر و امید، در این خصوص بسیار قابل تقدیر است.  تاریخ، البته درس های خوبی برای موفقیت ما دارد.