رنج هایی که خاورمیانه می کشد

سید حمزه صفوی، مدیرعامل موسسه آینده پژوهی جهان اسلام*

دیپلماسی ایرانی: خانم ها و آقایان! من از منطقه ای آمدم که از 5 تمدن بزرگ جهان دو تمدن قدیمی تر از این منطقه است. این منطقه شامل 17 کشور و جمعیت آن حدود 400 میلیون نفر از قاره اقیانوسیه بیشتر و مساحت آن با حدود 12 میلیون کیلومترمربع از دو قاره اروپا و اقیانوسیه بیشتر است. هم چنین این منطقه دارای بیش از 80 درصد منابع انرژی نفت جهان در دهه سوم قرن 21 خواهد بود. این منطقه شاهراه ارتباطی بین سه قاره اروپا، اقیانوسیه و آفریقا می باشد و وجود تنگه های عبور اجباری و استراتژیک بسفور، هرمز، داردانل و کانال سوئز بر اهمیت سوق الجیشی آن می افزاید. اما متأسفانه در روزگاری به سر می بریم که این منطقه در کنار مسائل ذکرشده تبدیل به لکه قرمز ناامنی، جنگ، افراط گرایی دینی و بی ثباتی بر روی کره زمین شده است؛ که نه تنها خود از آن رنج می برد بلکه بر امنیت نقاط دیگر جهان نیز اثرات منفی گذاشته است. بنابراین، تلاش صورت گرفته در این کنفرانس برای بررسی امنیت در این منطقه و ارائه راه حل های مؤثر نه تنها برای کشورهای این حوزه بلکه برای کل جهان می تواند مفید باشد. موضوع امنیت در خاورمیانه به قدری پیچیده است که برخی آن را به علت علل متعدد تأثیرگذاری لایه های مختلف تضاد با یکدیگر به گره کور تشبیه می کنند. ما معتقدیم این امر محال نیست؛ اما برای ارائه راهکارهایی در جهت حرکت به سوی ثبات و امنیت پایدار خوب است تقسیم بندی کاربردی از لایه های مؤثر بر ناامنی این منطقه داشته باشیم. بحران های این منطقه در یک دسته بندی کلی به بحران های زیر دسته بندی می شوند که به اختصار به آن ها اشاره می کنم و آن ها را در 3 دسته بندی کلی بیان می کنم.

الف) بحران های بنیادی

1. بحران آب: جهان و بخصوص منطقه ما در آینده با بحران کم آبی مواجه است.
2. بحران مرزی: اختلافات ارضی و مرزی از مهمترین مشکلات منطقه هستند.
3. بحران هویت ناشی از یاس و سرخوردگی بزرگ ناشی از ناسیونالیسم عربی به رهبری جمال عبدالناصر در منطقه خاورمیانه عربی.
4. بحران ناشی از دولت- ملت سازی ناقص و تصنعی در بخش خاورمیانه عربی بعد از فروپاشی امپراتوری عثمانی و قرارداد سایکس پیکو

ب) بحران های ناشی از فرهنگ عمومی ملت ها

1. بحران اجتماعی حاصل از مواجهه فرهنگ سنتی با مدرنیسم و حل نشدن تعارضات ناشی از آن
2. جزمیت گرایی و ضعف در فرهنگ روامداری در میان ملت های منطقه
3. رواج فرهنگ عشیره ای در برخی ملت های منطقه
4. اندیشه های سلفی و افراط گرایی دینی

ج)بحران های ناشی از حکومت ها

1. بحران ناشی از اقتصادهای رانتی و دولت های نفتی
2. دولت های استبدادی، حکومت های قبیله ای و حکومت های وابسته به قدرت های خارجی
3. امنیت اجاره ای: ناتوانی در ایجاد سیستم امنیتی درون منطقه ای و روی آوردن به قدرت های فرا منطقه ای برای تأمین امنیت
4. بحران مشروعیت حکومت از جانب مردم، وابستگی به دادن امتیازات مختلف در ازای تضمین برای بقا را در برخی دولت های عمدتا نفتی منطقه تقویت کرده است.
5. اشغال فلسطین توسط اسرائیل
6. فساد و ناکارآمدی بوروکراتیک بسیاری از دولت ها
7. دولت های قدرتمند ولی ناراضی منطقه از شرایط موجود که برای تغییر معادلات منطقه به نفع خود فعال هستند، شامل عربستان، ایران، قطر و ترکیه
8. وجود بی اعتمادی گسترده میان حکومت های منطقه
9. رواج مسابقه تسلیحاتی

بحران های خاورمیانه عمدتا حاصل کنش و واکنش میان لایه های ذکرشده می باشد. اما چه باید کرد؟

اسپنسر جانسون در کتاب "چه  کسی پنیر مرا جابه جا کرد؟" در استعاره ای می گوید برای جابه جایی پنیری بزرگ نمی توان آن را به یک باره تکان داد؛ بلکه باید تکه تکه کرد. از سه دسته بحران های ذکرشده در بالا به نظر می رسد دسته اول در طیف بلندمدت، دسته دوم در میان مدت به سمت بلندمدت و دسته سوم در کوتاه مدت به سمت میان مدت قابل بهبود باشند. بنابراین بهتر است از سمت سطح (ج) شروع کنیم. ارائه مدل امنیتی برای منطقه نیاز به یک وقت وسیع و مشارکت و همفکری جمعی از نخبگان دارد؛ اما در این مجال محدود سعی می کنم نکاتی را که در مسیر رسیدن به صلح عادلانه و امنیت پایدار در منطقه کمک می کند را گوشزد کنم. برای ایجاد امنیت پایدار در خاورمیانه نیاز به اصلاحات داریم. این اصلاحات باید در سه سطح دولتمردان، نخبگان علمی- اجتماعی و توده ی ملت ها باشد. برای این سه سطح به نظر می رسد موارد ذیل راهگشا باشد:

1. تلاش برای جلوگیری از تعمیق شکاف های هویتی ملی و مذهبی
2. حمایت  از گفتگو در جهت نزدیکی بین الاذهانی نخبگان میانه رو از سوی سازمان های بین المللی و کشورهای فرا منطقه ای
3. تقویت مفهوم عزم برای توسعه شامل توسعه انسانی و زیرساخت های کشورها و تقویت مطالبه عمومی بدین جهت
4. رواج تفکر عینیت گرایی بجای ذهنیت گرایی
5. رواج اندیشه روامداری برای پذیرش تفاوت ها و زیست مسالمت آمیز (سیاست همسایگی خوب)
6.  رقابت بر سر فروش اسلحه در این منطقه هرچند برای قدرت های بیرون از منطقه منافع اقتصادی بسیاری به همراه دارد اما این منطقه را تبدیل به یک انبار بزرگ باروت کرده است. وقتی این مسئله را در کنار برخی دولت های قبیله ای، کمبود خردگرایی و فساد بالا در برخی کشورها می گذاریم احتمال خطر بالا می رود که ناامنی این منطقه همان طور که الان شاهد آن هستیم باقی نقاط دنیا را نیز متأثر می سازد. انبار تسلیحات شدن این منطقه به نفع بشریت نیست و این موضوع باید محدود شود. امنیت جهانی ارجح و در اولویت از منافع مادی برخی شرکت های تسلیحاتی است.
7.  تقویت خردگرایی و نتیجه گرایی در منطقه از طریق نخبگان میانه روی آشنا به هنجارهای جهانی
8. مداخلات فرا منطقه ای با بهترین نیات در درازمدت تبعات منفی به دنبال خواهند داشت.
9.  مهم ترین چیزی که در منطقه به آن نیاز داریم بیداری منطقه ای است. این آگاهی منطقه ای باید بر مبنای هنجارها و ملاحظات جهانی اما از طریق راه حل های اصیل منطقه ای باشد.
10.  ملاحظات صلح، امنیت و ثبات در منطقه باید برای کشورهای غربی و سازمان های بین الملل نسبت به منافع ملی و آوانتاژهای مالی از سفره بادآورده نفتی برخی دولت های منطقه ای اولویت داشته باشد.
11.  مطالعه و دقت در مورد مهم ترین و بزرگ ترین گروه های افراط گرایی دینی یعنی القاعده، طالبان و داعش نشان می دهد وجه مشترک و منبع تغذیه فکری پلیدی ها تفکر سلفی است. جهان باید بدون ملاحظه در مقابل تفکر سلفی بپا خیزد. هنوز عزم راسخ جهان در برخورد جدی با مروجان این اندیشه به دلیل منافع مالی  ایجاد نشده است.
12.  اتحادیه اروپا تلاش به نسبت موفق عبور از بحران های افراط گرایی هویتی (فاشیسم و نازیسم) به هویت جمعی اروپایی، عبور از فرقه گرایی افراطی (جنگ های سی ساله) به همزیستی دینی و جنگ در راستای کشورگشایی سیری ناپذیر(جنگ جهانی اول و دوم) به توجه به مفهوم توسعه داخلی و بالا بردن کیفیت زندگی در رسیدن به منافع مالی از همکاری بجای جنگ و رسیدن به همگرایی سیاسی از مسیر همگرایی اقتصادی داشته است. این مسیر تجربه ارزشمند بشری است که می تواند برای خاورمیانه نیز مفید باشد. در این راستا پیشنهاد می شود دولت های با دغدغه ی صلح و ثبات در منطقه نقش میانجیگری غیر جانب دارانه را بین نخبگان و نیز دولت های منطقه ایفا کند. و از این راستا هم بستری برای انتقال تجریه صلح پایدار باشد و هم زمینه ای برای شکل گیری گفتگوهای سازنده غیر رسمی میان دولت ها و نخبگان در جهت شفاف سازی، جلوگیری از سوء برداشت ها و حرکت جهت کاهش مناقشات.

در پایان ، همانطور که پیشتر نیز گفتم، می خواهم بگویم که منظر بحران ها در خاورمیانه، چه از نظر جغرافیایی و بحران آب، چه رقابت بر سر فضای اثرگذاری یا فرهنگ سیاسی غالب بر منطقه، همگی حاکی از هشدار درباره یک خطر هستند. ادامه روند جاری به رشد بحث های بیهوده ای منجر خواهد شد که به ضرر تمام بازیگران منطقه ای خواهد بود و برنده ای در بر نخواهد داشت.

اما چه باید کرد؟اکنون زمان گرفتن تصمیمات بزرگ اما مشکل است. از دست دادن زمان به ضرر ثبات، توسعه و صلح عادلانه در منطقه خواهد بود.گرفتن چنین تصمیماتی مشکل خواهد بود اما اگر به درستی بررسی و اتخاذ شوند، می تواند به نفع تمام کشورها باشد.در حوزه دولتی، یکی از مهم ترین مسائل در منطقه جنگ های نیابتی صورت گرفته توسط قدرت های منطقه به دلیل نارضایتی آن ها از وضعیت حاضر برای توسعه حوزه اثرگذاری خود است. آنچه ما نیاز داریم، گامی اساسی و تصمیمی بزرگ است؛ یعنی توافقی برای باثبات سازی وضعیت کنونی و فضاهای اثرگذاری کنونی. اکنون، تمام سه بازیگر مهم در جستجوی افزایش سهم خود بوده و رضایتمندی از شرایط کنونی مشکل به نظر می رسد. اما اگر مطالعات آینده پژوهانه صورت گیرد، شرایط متفاوت خواهد بود.مدل پیشنهادی بنده این است:

برای چشیدن سهمی از کیک منافع در خاورمیانه، نیاز به فضایی باثبات است. بنابراین باید در از امنیت فردی به سمت امنیت جمعی، دفاع جمعی و ترویج ثبات به صورت گام به گام حرکت کرد. در این فرآیند نیاز به همکاری تمامی بازیگران است.

* سخنرانی سید حمزه صفوی در کنفرانس بین المللی "در جستجوی نظم پایدار بین المللی و نظم منطقه ای بادوام"  در کالج مطالعات جهان پاریس فرانسه 

انتشار اولیه: جمعه 9 تیر 1396 / انتشار مجدد: سه شنبه 13 تیر 1396