زمینه های بروز ایران هراسی در هالیوود

بشیر اسماعیلی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد

دیپلماسی ایرانی: در سال های پیش از انقلاب اسلامی، تصویر چندانی از ایران یا پرشیا در فیلم های هالیوودی وجود ندارد.علی رغم این که عناصری از شرق مثل صحرا، شتر، نفت، اهرام مصر یا شخصیت هایی مثل علاالدین و علی بابا در هالیوود شناخته شده اند، از فرهنگ و تمدن ایرانی نشانه بارزی به چشم نمی خورد. علت این امر شاید به منفعل بود ایران در روابط بین الملل باز گردد. اما دلیل مهمتر این است که در بسیاری از فیلم های این دوره، ایرانی ها را با اعراب یکسان فرض می کردند. کاراکترهایی با مشخصه شیوخ ثروتمند، مالک چاه نفت، لوده، علاقه مند به خوشگذرانی و بسیار حریص به زنان برای نمایش فرد عرب – ایرانی یا خاورمیانه ای به طور کل در این فیلم ها مورد استفاده قرار می گرفت. با این حال، کاراکتر ایرانی ها در کل، حضوری در قالب نقش های کمرنگ و فرعی در فیلم های هالیوودی  داشتند.

فیلم « اوکلاهاما» ساخته 1955 جزء استثناهایی است که نقش اصلی آن درباره فردی با ملیت ایرانی است که در قالب کمدی موزیکال و به دور از هر گونه پیام سیاسی ساخته شده است .هر چند فیلمی جز مورد مذکور با اشاره مستقیم به ایران در این دوران ساخته نشد، اما لاجرم تصویر ایرانیان جدا از تصویرسازی کلیشه ای که در آن سال ها از شرق ارایه می شده است، نیست؛ تصویری رمز آلود، ناشناخته و «دیگر انگار» که بدون ارجاعات تاریخی و پیشینه تمدنی راجع به خاورمیانه ارائه می شود.

در رابطه با سیاست خارجی آمریکا و روابط دو جانبه با ایران، مهمترین چالش مشارکت سازمان سیا در سقوط دولت مردمی دولت مصدق است که با توجه به روی کار آمدن مجدد محمد رضا پهلوی و برقراری روابط حسنه با ایالات متحده، انعکاس چندانی تا پایان حکومت پهلوی پیدا نمی کند. افزون بر آن، با توجه به این که در این سالها، دشمن اصلی و اولیه آمریکا اتحاد جماهیر شوروی و تهدید کمونیسم به حساب می آید، اساسا تهدید درسیاست خارجی آمریکا معنایی خارج از بلوک شرق پیدا نمی کند.

با وقوع انقلاب اسلامی ایران و تغییرات بنیادینی که بلافاصله تحت تأثیر ماجرای گروگانگیری در روابط دو کشور رخ داد، ایران به عنوان «کشور یاغی» توسط ایالات متحده شناسایی شد. در واقع ایران اولین کشور در خاورمیانه است که این تلقی از آن در سیاست خارجی آمریکا پدیدار می شود. پس از آن عراق صدام حسین، سوریه، لیبی و غیره نیز به این لیست اضافه می شوند.

اما نکته قابل توجه درباره دوران پس از انقلاب اسلامی تا یازده سپتامبر 2001 آن که، حتی در این فاصله زمانی هم با وجود رخ دادن حوادث بسیار مهمی مثل گروگانگیری، ماجرای ایران کنترا و رویارویی ایران و آمریکا در خلیج فارس در سال های پایانی جنگ تحمیلی، هالیوود خلاف انتظار، فیلم های معدودی درباره ایران تولید می کند. فیلم های این دوره شامل "Flying High II: The Sequel" ساخته 1982 با مضمون علمی تخیلی و سفرهای فضایی است که اساسا تعبیر فیلم سیاسی نمی توان از آن کرد. فیلم دیگر در سال 1985 با عنوان "Into the Night" ساخته می شود که در رابطه با قاچاق مواد مخدر بوده و ایرانیان در آن چهره هایی خشن، پول پرست و در نقش منفی ظاهر می شوند. با این حال مهمترین فیلم این دوره را باید «بدون دخترم هرگز» ساخته 1991 به حساب آورد.

بدون دخترم هرگز

«بدون دخترم هرگز» نخستین فیلم پس از انقلاب اسلامی بود که به طور گسترده توجه افکار عمومی جهان را به ایران جلب کرد. تمرکز و تاکید سازندگان فیلم بر واقعی بودن داستان، از عواملی بود که فیلم را تأثیر گذارتر می کرد. فیلم در سال 1991، جایزه گلدن اسکرین را در آلمان دریافت کرد و در برخی جشنواره های دیگر هم نامزد دریافت جایزه شد. همچنین علاوه بر آمریکا در 16 کشور دیگر نیز به نمایش در آمد. «بدون دخترم هرگز» در یکی از روستاهای فلسطین اشغالی و با محیطی که شباهت ناچیزی به تهران آن زمان دارد فیلمبرداری شده است و ایرانیان را مردمی خشن، بدوی، به دور از انسانیت و شفقت و عقب مانده به تصویر می کشد که در سال های اولیه پس از انقلاب اسلامی و جنگ با عراق در وضعیت رقت باری زندگی می کنند. بتی محمودی، شخصیت اصلی داستان که پس از تحمل مشقت فراوان به همراه دخترش، همسر ظالم و خشن خود را ترک کرده و از ایران می گریزد، در سکانس پایانی فیلم، با دیدن پرچم سفارت آمریکا در ترکیه چنان آرامشی حس می کند که آشکارا مخاطب نیز همراه با وی نفس راحتی می کشد. فیلم تا پیش از سال 2001، هم زمان با بالا گرفتن اختلاف نظرهای موردی بین تهران و غرب، به طور هماهنگ در شبکه های تلویزیونی اروپا و آمریکا پخش می شد و به جریحه دار شدن احساسات ایرانیان سراسر دنیا می انجامید.

با وجود این که « بدون دخترم هرگز» مملو است از پیام ها و نشانه های آشکار و نهان علیه ایران و مردم و فرهنگ آن، اما همان طور که ذکر شد، تنش موجود بین ایران و آمریکا و سیر حوادث مهم در روابط دو جانبه، تولید فیلم های به مراتب بیشتری از «بدون دخترم هرگز» را در هالیوود طلب می کرد. «سالی تاتمن»، نویسنده کتاب «چگونه هالیوود سیاست خارجی را طرح ریزی می کند»  این مساله را مورد بررسی قرار داده است. تاتمن کشورهای ایران، عراق، لیبی، سوریه، سودان، کوبا و کره شمالی را به عنوان کشورهایی که به عنوان کشورهای یاغی توسط آمریکا شناخته شدند معرفی می کند و فیلم هایی که درباره آنها با هدف پیشبرد سیاست خارجی آمریکا در هالیوود ساخته شدند را مورد بررسی قرار می دهد. وی معتقد است، فیلم هایی که تا بیش از دو دهه پس از انقلاب اسلامی ایران در هالیوود ساخته شدند تعمدا به چالش های سیاسی ایران و آمریکا اشاره مستقیمی نداشتند. تاتمن معتقد است دلیل این امر آن است که آمریکا در فیلم های خود مایل است وجهه ای برتر، دست نیافتنی و خدشه ناپذیر در جهان نشان دهد. این در حالی است که ایران با تسخیر سفارت آمریکا تحقیر قابل توجهی را متوجه کیان بین المللی این کشور کرد. به علاوه ایران، آمریکا را شیطان بزرگ لقب داده و همواره بر تداوم شعارمرگ بر آمریکا اصرار می ورزد .

ادامه فترت تا وقوع یازده سپتامبر

 قطع نظر از درستی یا نادرستی تعبیر سالی تاتمن از علت اجتناب هالیوود از پرداختن به موضوع ایران در فاصله زمانی سال های 1979 تا دو دهه بعد از آن، در این دوران بیشتر رسانه های خبری آمریکا سوژه ایران را دنبال می کردند و هالیوود در این زمینه به طرز آشکار غیر فعال ظاهر شد. پیشتر به این نکته اشاره شد که اواخر دهه هشتاد و دهه نود در آمریکا، هراس از تروریسم جایگزین هراس از کمونیسم در هالیوود شده بود. در این روند اما الزاما از ایران و اتباع ایرانی نشانه ای در فیلم های تولید شده دیده نمی شد. اگر چه تلاطم سیاسی بین ایران و آمریکا در تمامی این سالها دیده می شد و بعضا هم به اوج خود می رسید.

یازده سپتامبر و بدل شدن «ایران هراسی» به یک روند

بعد از حوادث یازده سپتامبر 2001، دورانی در هالیوود آغاز شد که فیلم هایی با محوریت ایران و با تمرکز بر موضوعات سیاسی به روند فزاینده ای ساخته شدند. این روند شامل حال خاورمیانه و موضوعات مرتبط با آن همچون تروریسم، القاعده، اعراب، بنیادگرایی و غیره نیز می شد. در این دوره، سینمای آمریکا فیلم هایی همچون جعبه درد با موضوع جنگ عراق، بابل با محوریت سفر توریست های غربی به خاورمیانه، پادشاهی بهشت با مضمونی تاریخی و نگاه خاص به جنگ های صلیبی بین مسلمین و مسیحیان، سی دقیقه پس از نیمه شب درباره دستگیری و قتل اسامه بن لادن، دیکتاتور، در قالب کمدی و با تمسخر ساز و کار سیاسی و اجتماعی در خاورمیانه را دراین دوره تولید کرد. علاوه بر موارد یاد شده، ده ها فیلم و مجموعه تلویزیونی با اشارات آشکار و نهان به ایران و بر مبنای بازنمایانه ایران هراسی، ساخته یا در حال ساخت هستند.