روسیه به دنبال پرستیژ دوران جنگ سرد

دکتر بهرام امیراحمدیان، تحلیلگر مسایل بین الملل

دیپلماسی ایرانی: بحران اوکراین و انقلاب «میدان» و به دنبال آن فرار یانوکوویچ، رئیس جمهور هوادار روسیه، خیزش روس تباران شرق اوکراین و اعلام پیوستن به روسیه را به دنبال داشت که روابط آمریکا و روسیه را به تیرگی کشاند. برگزاری همه پرسی استقلال شبه جزیره کریمه از جمهوری اوکراین و الحاق آن به روسیه، شکاف غرب و روسیه را بیشتر و روابط را تیره تر کرده است. در مبارزه بین غرب و روسیه، دو عامل مهم سیاسی و اقتصادی نقش اساسی داشتند: یکی پیویستن یا نپیوستن اوکراین به ناتو و دیگری اتحادیه اروپا (ساختارهای یورو آتلانتیکی). روسیه خود برای پاسخگویی به زیاده خواهی غرب در بیرون راندن اوکراین از حوزه نفوذ روسیه، دست به اقدامات نظامی زده و کریمه را به خاک خود ضمیمه کرد. روسیه در برابر آمریکا، اقدام نظامی را به اقدام سیاسی ترجیح داده است.

یک بار در اوت 2008 در تلافی اعلام استقلال کوزوو از صربستان، با بهانه ای که رئیس جمهور گرجستان، آقای ساآکاشویلی برای بازگرداندن اوستیای جنوبی به خاک کشور عملیات نظامی در اوستیای جنوبی انجام داد، به اوستیای جنوبی و آبخازیا (دو واحد سیاسی در حاکیمت و تمامیت ارضی گرجستان) نیروی نظامی فرستاده و در آن جا حکومت های خودخوانده مورد شناسایی روسیه تشکیل داد. این بار در سال 2014، شبه جزیره کریمه را به خود منضم کرد. طبیعی بود که آمریکا و غرب در برابر یک عمل انجام شده قرار گرفتند و نمی توانستند مساله را به شورای امنیت سازمان ملل ببرند که روسیه در آن دارای حق وتوست. روسیه هم با استفاده از موقعیت سوریه، با ورود به جنگ سوریه همه توجهات را به سوریه معطوف کرده و بحران اوکراین را موقتا به فراموشی کشانده و آن را از دایره اخبار جهان بیرون آورده است.

اکنون روسیه دست به اقدامات سایبری زده است و قدرت نرم خود را در فضای مجازی و تاثیر گذاری در انتخابات ریاست جمهوری به رخ غرب کشیده است.  رویترز گزارش داه است که نهادهای اطلاعاتی آمریکا در گزارشی اعلام کرده اند که ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه شخصا دستور حملات سایبری و هکری با هدف نفوذ بر نتایج انتخابات ریاست جمهوری آمریکا را صادر کرده است. در این زمینه دو سناتور ارشد جمهوریخواه از دونالد ترامپ خواسته اند تا روسیه را مجازات کند. لیندسی گراهام و جان مک کین دو سناتور جمهوریخواه در گفتگو با شبکه ان بی سی گفته اند که شواهد در این باره فراگیر است که روسیه قصد نفوذ بر انتخابات را داشته، مساله ای که ترامپ بارها رد کرده است. گراهام در این باره گفت که دونالد ترامپ چند هفته دیگر، مدافع جهان آزاد و دموکراسی خواهد بود. شما باید به همه مردم آمریکا اجازه بدهید تا بدانند شما می خواهید روسیه را به خاطر تلاش برای دخالت، مجازات کنید و مسکو هزینه آن را بپردازد. رئیس جمهور منتخب آمریکا روز شنبه این هفته داشتن روابط خوب با روسیه را امر مثبتی ارزیابی کرده و گفته بود که تنها ابلهان آن را منفی تلقی می کنند. بنا به گزارش یورو نیوز، دونالد ترامپ، رئیس جمهوری منتخب ایالات متحده نتیجه گیری نهادهای اطلاعاتی این کشور مبنی بر دخالت سایبری روسیه در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا را می پذیرد.

راینس پرایبِس، رئیس آینده کارکنان کاخ سفید در حالی این خبر را اعلام کرد که اعتراض ها به واکنش های پیشین دونالد ترامپ به گزارش های نهادهای اطلاعاتی آمریکا ادامه دارد. لیندسی گراهام، سناتور جمهوریخواه ایالت کارولینای جنوبی می گوید: «به یاد بیاورید که وقتی در آستانه سال نوی میلادی از او در این مورد سوال شد اظهار داشت که بیایید به روال عادی زندگی مان ادامه دهیم. پاسخ من به این سخنان این است که زندگی ما حول این ایده شکل گرفته است که ما مردمی آزاد هستیم، که به پای صندوق رای می رویم و رقابت های سیاسی خودمان را خارج از دخالت های خارجی خواهیم داشت. در دموکراسی نمی توانید به روال عادی زندگی خود ادامه دهید در حالی که یک وجود خارجی تلاش می کند به روند انتخابات لطمه بزند.»

باراک اوباما، رئیس جمهوری آمریکا نیز نسبت به دخالت مجدد روسیه در انتخابات ایالات متحده و همچنین متحدان این کشور در سازمان ناتو هشدار داد. باراک اوباما، رئیس جمهوری آمریکا می گوید: «بخشی از دلایل من برای صدور دستور تهیه این گزارش این نبود که به اقامه دعوی علیه آن چه در ماه های گذشته رخ داد، بپردازم بلکه برای این بود که اطمینان حاصل کنم ما در یافته ایم که مدتی است پوتین این عمل را در اروپا انجام می دهد. در ابتدا در کشورهای پیرامون [روسیه] صورت می گرفت که در آنها روسی زبانان زیادی حضور داشتند اما به شکل فزاینده ای در کشورهای غربی انجام می شود».

حمله سایبری یک کشور به کشور دیگر را می توان به نوعی دخالت در امور داخلی کشوری دیگر محسوب کرد. این که گروهی یا کشوری، در مراحل انتخابات کشوری دیگر در آن دخالت و فضا را به نفع طرفی دیگر تغییر دهند در عرف بین الملل پذیرفته شده نیست؛ زیرا در جریان انتخابات آزاد و سالم هر نوع دخالت در مراحل ثبت نام نامزدها، تبلیغات انتخاباتی و رأی گیری، دخالت دستگاه های دولتی، قضائی، امنیتی و پلیسی مردود و در صورت وقوع آن انتخابات سالم و آزاد محسوب نمی شود. به همین ترتیب دخالت دولت های دیگر به مراتب بدتر است و می توان آن را دخالت در امور داخلی به شمار آورد. مطابق با شواهدی که تا کنون در رابطه با دخالت سایبری روس ها در انتخابات ایالات متحده ارائه شده، ممکن است این مورد به یک درگیری سیاسی و مناقشه برانگیز بین دو دولت تبدیل شود. آقای ترامپ هراس دارد که اگر این مسئله مورد تایید قرار گیرد، مشروعیت انتخاب او مورد سوال قرار گیرد. از این رو، ضمن رد این ادعا مخالفت خود را با بررسی موضوع اعلام و آن را یک موضوع غیرقابل بحث عنوان کرده است. حتی کار را به جایی کشانده است که اعلام کند داشتن روابط خوب با روسیه را امر مثبتی ارزیابی می کند که تنها ابلهان آن را منفی تلقی می کنند.

هرچند ترامپ رئیس جمهور منتخب آمریکا تا همین روزهای اخیر این دخالت را انکار می کرد، اما مقامات امنیتی آمریکا، CIA و دیگر مقامات مهر تأیید بر این دخالت زده و روسیه را محکوم کرده اند که عملیاتی سایبری به سود ترامپ و به ضرر کلینتون انجام داده است. حملات سایبری اخیر روسیه علیه آمریکا در گام نخست، نشان دهنده آسیب پذیر بودن سیستم های نظارتی و امنیتی آمریکا در مقابل حمله های سایبری است که بسیار هشدار دهنده است. تبعات این مساله را می توان در دو بعد عمده امنیتی و اقتصادی مورد ملاحظه قرار داد که در هر دو مورد حیثیت کشور مورد حمله تحتن سوال قرار خواهد گرفت و در طرف دیگر کشور حمله کننده به عنوان خطا کار شناخته می شود که در محیط بین الملل دست به انجام عملیات خرابکارانه و تروریستی می زند که اگر از سوی دولت باشد می تواند تروریسم دولتی و اگر از سوی افرادی خارج از ساختار رسمی دولت ها باشد، عمل مجرمانه تررویستی قلمداد شود که در صورت اشاعه این عمل جهان به آشوب کشیده خواهد شد. اگر در برنامه های هسته ای آمریکا چنین عملیاتی صورت گیرد، می تواند تبعات منفی و مخرب بسیاری در پی داشته باشد. تأیید نهایی این عملیات سایبری تنها گریبان سیستم های انتخاباتی آمریکا را نمی گیرد، بلکه تهدیدهای فزاینده تری را در سیستم های امنیتی و هسته ای آمریکا به دنبال دارد. اگر این مسأله تأیید شود و دولت ها، گروه ها یا افراد قصد انجام چنین عملیاتی در محیط بین الملل داشته باشند، سبب ناامنی گسترده ای در فضای مجازی خواهد شد. اتفاق اخیر نشان می دهد که روسیه می تواند از این پتانسیل برای موارد دیگری نیز استفاده کند یا چنین حمله های سایبری را به یک رویه در جهان تبدیل کند. ایجاد چنین فضای ناامن، خطرات و هزینه های سنگینی برای کنترل و نگهداری سیستم های نظارتی و امنیتی تحمیل می کند.

با آشکار شدن جریان حملات سایبری به فضای اطلاعاتی و امنیتی ایالات متحده نه تنها ضعف عملکرد مقامات مسئول، بلکه نشان از آسیب پذیر بودن سیستم هایی دارد که میلیون ها شهروند آمریکا با پرداخت مالیات های سنگین هزینه نگهداری و اداره این سیستم ها را تامین می کنند و دولت باید جوابگوی ملت آمریکا باشد. از سوی دیگر ممکن است از نظر روس ها، دخالتشان در سیستم های امنیتی به عنوان برتری اطلاعاتی و فضای سایبری قلمداد شود، ولی از نظر دولت و ملت آمریکا عملی خلاف اصول روابط بین الملل و در حد تروریسم اطلاعاتی مورد ملاحظه قرار گیرد. در این بین این حادثه می تواند به بدتر شدن هر چه بیشتر روابط تیره موجود منجر شود و آن را بدتر و بدتر از پیش کند. بنابراین جامعه آمریکا، مسئولانی را که نتوانسته اند از چنین اتفاقی جلوگیری کنند، بازخواست خواهد کرد. انجام این اقدام از سوی روسیه نشان از این دارد که سامانه های سایبری روسیه قوی تر از آمریکا عمل می کنند. زمانی که نسبت به یک سیستم سایبری عملیات هک صورت می گیرد، معنایش آن است که سیستم مذکور را به تسلط خودش درآورده و این آغاز یک فاجعه برای کشور مربوطه است. در سال های گذشته سایت یاهو هم مورد هک و نفوذ قرار گرفت و اطلاعات میلیون ها کاربر هک شد. این کار سبب عدم اطمینان کاربران این سایت و کاهش ارزش سهام آن در بازار بورس شد. اگر چنین رویدادی به یک رویه تبدیل شود می تواند در سیستم های بانکداری الکترونیکی که با سرمایه های مردم و دولت ها سروکار دارد، ناامنی پدید آورد. اگر سیستم ها و سامانه های اطلاعاتی دولت ها ضعیف عمل کنند، گروه های تبهکار و تروریستی می توانند از این خلاء استفاده کرده و جهان را به سوی آشوب و تباهی ببرند.

ظاهرا روس ها علاقه مندند تا مجددا به دوران جنگ سرد بازگردند، نه از نظر قدرت اقتصادی یا قدرت نظامی شان، بلکه از نظر پرستیژی بدان گرایش دارند. در فضایی که در دوره جنگ سرد بر جهان حاکم بود، روس ها نیمی از جهان را در اختیار داشتند. روس ها علاقه مندند فضای دوره جنگ سرد (البته با این تفاوت که به جای دوقطبی، چند قطبی باشد) در جهان دوباره احیاء شود. پس از فروپاشی بلوک شرق اقتصاد شوروی با مشکلات متعددی مواجه شد و رشد مافیا، بحران اقتصادی و رکود سبب شد تا به هویت روسی ضربه وارد شود. بنابراین روس ها قصد دارند تا نقش فزاینده تری در فضای بین الملل داشته باشند. البته روسیه برای ایفای چنین نقشی از نظر اقتصادی فاقد قدرت اقتصادی موازنه با قدرت هایی چون آمریکا و چین است، زیرا آمریکا بیش از 10 برابر روسیه قدرت اقتصادی دارد و روسیه برای رسیدن به این سطح حتی تا یک قرن آینده هم نمی تواند به چنین رشدی دست پیدا کند، از این رو به برتری در فضای سایبری و موشکی و ماهواره ای و حتی سیستم نابودی سفینه های فضایی اقدام کرده اند. روس ها در زمینه دفاعی و تسلیحات به ویژه تسلیحات غیرمتعارف، سلاح های هسته ای و شیمیایی، جنگنده های فوق پیشرفته، سیستم های موشکی، سیستم های سایبری و... سرمایه گذاری می کنند و در این حوزه ها در جهان نقشی اساسی برای خود رقم می زنند. در روسیه گرایش هایی وجود دارند که خواهان قدرتنمایی روسیه هستند. برای نمونه پس از ساقط کردن جنگنده روسیه توسط ارتش ترکیه، ژیرنوفسکی، نماینده ملی گرایی روس در مجلس دوما خواهان بمباران اتمی استانبول به تلافی سرنگونی جنگنده روس شد. در سند دکترین نظامی روسیه نیز به استفاده از سلاح هسته ای در صورت تجاوز نظامی به مرزهای روسیه و هم پیمانان آن اشاره شده است.

اگر چنین اتفاقی در آینده به امری عادی از سوی دولت ها یا گروه ها بدل شود چه اتفاقات ناگواری در محیط بین الملل رخ خواهد داد؟ اکنون که ظرفیت کنترل دولت ها در محدوده مرزهای سیاسی کاهش یافته، فضای سایبری هم مرز نمی شناسد و می تواند به عنوان قدرتی علاوه بر قدرت های متعارف و سخت و نرم، وارد عرصه کارزار شود.  

روسیه علاقه مند است تا در دوره ترامپ که قصد دارد آمریکا را از خاورمیانه بیرون آورد و استراتژی حضور در اقیانوس آرام و دریای چین را دنبال کند، در خاورمیانه حضور داشته باشد. اگر چه بریتانیا از هم اکنون در صدد برنامه ریزی برای حضور در خاورمیانه است. دولت های سنتی خاورمیانه عربی هنوز هم روسیه را به عنوان کشوری غیر دینی مورد ملاحظه قرار می دهند و بریتانیا شانس بیشتر و توانایی اقتصادی و نظامی بهتری برای حضور دارد. هرچند روس ها جز در بازار فروش سلاح و مواد خام کارآمدی چندانی ندارد، زیرا در خاورمیانه که اغلب دولتها صادر کننده مواد خام و انرژی هستند، بازاری برای انرژی و مواد خام روسیه وجود ندارد و روسیه فقط توانایی تامین اسلحه و ساخت نیروگاه های هسته ای و نیروگاه های حرارتی دارد.