برجام باید به کمک دریاچه هامون بیاید

نویسنده: فاطمه امان

دیپلماسی ایرانی: تلاش ها برای احیای دریاچه هامون در منطقه مرزی ایران ـ افغانستان تشدید شده است. در نشستی که اخیرا در شورای آتلانتیک برگزار شد، بر مشارکت بین المللی برای کمک به حل این چالش زیست محیطی و افزایش آگاهی عمومی درباره تاثیرات مخرب تغییرات زیست محیطی منطقه تاکید شده است.

دریاچه هامون تالاب های فرامرزی دارد که متشکل از سه دریاچه کوچکتر است: "هامون هیرمند" که کاملا در ایران قرار دارد، "هامون صابوری" در منطقه مرزی و "هامون پوزک" که بیشترش در افغانستان قرار دارد. تالاب های هامون که از آب رودخانه هیرمند تغذیه می شوند، روزگاری بزرگترین پوشش گیاهی و تنوع جانوری در سیستان را پشتیبانی می کردند. اما در نتیجه خشکسالی و مدیریت نامناسب آب، در هر دو طرف (ایران و افغانستان)، این دریاچه ها در آستانه نابودی کامل قرار دارند.

در طرف ایرانی، برخی دلایل این پدیده عبارتند از: انحراف آب رودخانه هیرمند برای پر کردن چهار مخزن آب در سیستان و بلوچستان، ایجاد آب بند در مرز ایران ـ افغانستان، و رهاسازی گونه های ماهی مهاجم از طرف شرکت شیلات ایران در دریاچه هامون در سال 1983 که تقریبا تمام نی های دریاچه را نابود کرد.

در طرف افغانستان، توسعه سدها و آبراهه ها در استان های مرزی ایران که سطح آب رودخانه هیرمند را به طور قابل توجهی کاهش داده است. اختلافات میان ایران و رژیم طالبان در سال 1998، باعث شد که طالبان جریان آب رودخانه هیرمند را از سد کَجکی به طرف ایران و دریاچه های هامون برای چهار سال به طور کامل متوقف کند. این تحولات با یکی از بدترین خشکسالی های منطقه هم زمان شد.

نفس های هامون در حالی به شماره افتاده که خشک شدن این دریاچه ضربه اقتصادی سختی را به منطقه خواهد زد و کاهش اشتغال، تشدید فقر و قاچاق بیشتر مواد مخدر را در پی خواهد داشت. خشک شدن هامون همچنین به سبب بادهای 120 روزه سیستان سلامت عمومی منطقه را شدیدا به خطر می اندازد. این بادها که در گذشته خنک بود و آسیاب های بادی را به گردش در می آورد، امروز تا 160 روز ادامه می یابد و به منبع ذرات گرد و غبار و آلودگی تبدیل شده است.

آب هیرمند مساله ای ملی در افغانستان بود و حالا به مساله ملی در ایران نیز تبدیل شده است. جالب این که تمام دولت های افغانستان، پیش و پس از طالبان، و تمام دولت های ایران، پیش و پس از انقلاب اسلامی 1357، رویکرد تقریبا مشابه خود را در این باره حفظ کرده و آن چه برایشان اهمیت دارد "سهم آنان از آب رودخانه هیرمند" است. اما ما امروز با یک معضل دیگری نیز روبه رو هستیم: خشکسالی. پدیده ای که معیشت منطقه را تهدید و اختلافات را تشدید می کند.

هر دو کشور ایران و افغانستان برای مقابله با این بحران به حمایت های بین المللی نیاز دارند. یک گام مثبت همین اواخر و زمانی برداشته شد که یونسکو یکی از تالاب های هامون را در فهرست ذخیره گاه های بین المللی ثبت کرد. (با معرفی هامون به عنوان ذخیرگاه زیست کره مرزی بودجه های بین المللی برای مدیریت تالاب افزایش می یابد و موضوع حقابه هامون با جدیت بیشتری دنبال می شود.) برنامه محیط زیست سازمان ملل نیز در حال حاضر برای بازسازی هامون با ایران و افغانستان همکاری دارد.

در نشست اخیر شورای آتلانتیک فیلم مستندی با عنوان "روزگاری هامون" به نمایش درآمد که چگونگی تغییرات این منطقه را به تصویر کشیده است. محمد احسانی، فیلمساز، به مخاطبان این نشست گفت که در حال حاضر یک اراده جمعی و آگاهی عمومی در جامعه ایران برای حل مشکلات زیست محیطی وجود دارد. حاضران دیگر در این نشست نیز بر اهمیت مشارکت بین المللی و دیپلماسی فعال جامعه جهانی برای کمک به ایران و افغانستان در رسیدن به توافق های جدید درباره حقابه و مدیریت بهتر این منابع کمیاب تاکید کردند.

ناظران معتقدند که ایران و افغانستان باید از سیاسی کردن اختلافات خودداری کنند و تلاش نکنند که از این اختلافات به عنوان اهرمی علیه یکدیگر استفاده کنند. همان طور که پیشتر نیز نوشته ام، تعاملات دو کشور در سطح رهبران سیاسی و همچنین جوامع علمی، دانشگاهی و مدنی برای حل این مناقشه ضروری است؛ چرا که چالش دریاچه هامون و رودخانه هیرمند، چالشی منطقه ای است که تنها با همکاری جمعی می توان آن را حل کرد.   

به گفته معصومه ابتکار، رئیس سازمان محیط زیست ایران، برخی از مراحل در نظر گرفته برای احیای دریاچه هامون، از جمله خراب کردن آب بندهای در مرز ایران و افغانستان، می تواند 20 میلیون متر مکعب آب را برای ورود به هامون آزاد کند. همچنین لایروبی کانال ها جریان بهتر آب را در این منطقه تسهیل می کند. اما واقعیت این است که کارهای بیشتری باید انجام شود. مشارکت مردم منطقه و افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت حفظ اکوسیستم منطقه شاید گام های به مراتب مهمتری باشند که باید هرچه سریعتر برداشته شود.

باربارا اسلاوین، مسئول ابتکار "ایران آینده" در شورای آتلانتیک که ریاست نشست این موسسه درباره دریاچه هامون را نیز برعهده داشت، می گوید: «اگرچه اقتصاد ایران به آرامی دوران نقاهت پس از تحریم را سپری می کند اما بسیاری از مردم عادی تاثیرات این رفع تحریم ها را در زندگی روزمره خود مشاهده نمی کنند. این در حالی است که یک جنبش زیست محیطی قدرتمند در ایران وجود دارد و از سرگیری کمک های بین المللی برای مقابله با مشکلات زیست محیطی می تواند پیامی روشن به مردم ایران باشد که توافق هسته ای می تواند استانداردهای زندگی امروز و آینده ایرانیان را بهبود بخشد.»

منبع: لوب لاگ/ تحریریه دیپلماسی ایرانی/30