چیزهای زیادی که درباره توافق هسته‌ای نمی‌دانیم

دیپلماسی ایرانی: آخرین گزارش موسسه علوم و امنیت بین المللی (ISIS) نشان می دهد که معافیتی محرمانه به ایران از سوی کمیسیون مشترک به منظور رفع نیازهایش برای اجرای معامله ماه ژانویه گذشته اهدا شد. گزارش این بحث را پیش می کشد که آیا در واقع معافیت هایی در کار بود و اگر بود مسلتزم چه می شد؟ اما مسئله جدی تری که در این گزارش مطرح و توسط خود نویسنده تاکید شد درخواست درباره پنهان کاری و محرمانه بودن است که از طرف تمام عناصر طرح جامع اقدام مشترک رعایت و اجرا شد. از این منظر گزارش ISIS تنها آخرین حلقه آشکار شده از زنجیره ای مسائلی است که در یک سال گذشته محرمانه (یا بسیار نامعلوم) نگه داشته شده بودند. گاهی اوقات مسائل به طور مستقیم به مفاد برجام و گاهی به تصور و تفسیر دولت ایالات متحده از وقایع و سیاست های مربوط به معامله مربوطند.

در اشتیاق برای جلوگیری از هرگونه انتقاد از معامله با ایران، حامیان برجام بلافاصله گرازش ISIS را محکوم و به اعتبار آن حمله کردند. هرچند که با در نظر گرفتن دیوید آلبرایت به عنوان معتبرترین صدای حاضر در این گزارش ایجاد خدشه بر آن کار ساده ای نیست. در اظهارنظری نه چندان مطمئن در جمع خبرنگاران، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، جان کربی، هر گونه اهدای معافیت به ایران را تکذیب کرد و ادعای این که ایران بیش از سیصد کیلوگرم اورانیوم غنی شده قابل استفاده دارد را رد کرد. ترمی جدید که به آن هیچ اشاره ای در قرارداد نشده است. در پاسخ به این پنهان کاری، کارشناسان حاملی معامله در رسانه های اجتماعی بحث می کنند که این پنهان کاری حتی ایرادی ندارد بلکه عنصری مشترک و معمول در تمام توافق های کنترل سلاح است. آنها برای نمونه توافق مشترک آمریکا و شوری/روسیه را در کنترل سلاح مثال می زنند.

چند مشکل در این استدلال وجود دارد. نخست، به شکل طنزآمیزی کارشناسان کنترل سلاح به اردوگاه حامیان برجام پیوسته اند و به نظر کاملا با پنهان کاری موافقند، اینها همان کسانی هستند که سال ها شفافیت در اجرای موفق کنترل سلاح را به عنوان عنصر کلیدی موفقیت این برنامه مورد ستایش قرار می دادند. اساسا معامله با ایران به عمد به عنوان یک قرارداد شفاف در برابر دیدگان عموم قرار گرفت (متن کامل به صورت آنلاین در دسترس است) و اوباما در بسیاری از سخنرانی های خود اعلام کرد که به ایران اعتماد ندارد به همین دلیل برنامه باید شفاف بوده و به صورت دقیق و دائمی مورد بازرسی قرار بگیرد. در نهایت و از همه مهم تر ایران در حالی که عضو معاهده NPT است برای سال ها به عنوان ناقض آن شناخته و عنوان می شد که برنامه ای مخفی و غیرقانونی برای ساخت سلاح هسته ای دارد. اگر این سابقه نگران کننده و واقعی بود، باز بودن و شفافیت نه تنها در خصوص همه عناصر برنامه هسته ای ایران بلکه به عنوان جزئی از قرار داد همواره ضروری است.

مقایسه بین برجام و توافق ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوری در جنگ سرد اگر چه هر دو در پیش زمینه ای لرزان و نامطمئن و بر سر کنترل سلاح های هسته ای صورت گرفتند اما نقاط مشترک اندکی دارند. در طول سالیان گذشته، موارد زیادی از پنهان کاری، محرمانه بودن و عدم افشای معاملات وجود داشته که هر کدام ویژگی منحصر به فرد خود را داشته اند اما از یک الگوی مشابه پیروی می کردند: دستور این پنهان کاری در معامله یا عدم افشای کامل از سوی دولت ایالات متحده آمریکا، سپس تلاش دولت برای انکار یا سرپوش گذاشتن آن، سپس ادعای این که هر چیزی که در حال حاضر معلوم است محرمانه نگاه داشتن یا بیان نکردن آن مشروع بود. اما در مورد خاص برجام، هر مورد اضافی که درباره این توافق کشف شود این خطر را ایجاد می کند که اعتبار دولت اوبا در این توافق از بین برود و اعتماد جهان در این باره که ایران روی تعهدات خود محکم و پایدار ایستاده است فرسوده شود.

اولین نمونه در تابستان سال گذشته رخ دارد، بر اساس توافقی مخفی بین ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی برای بازرسی ناگهانی از تاسیسات نظامی در پارچین. سوال این جاست که آیا ایران در آینده نیز اجازه بازرسی از تاسیسات نظامی پارچین را  خواهد داد در حالی که این مساله یکی از موضوعات دشوار و حساس در دعواهای احزاب داخلی ایران است. در برجام دستوری رضایت بخش برای طرفین وجود دارد که در صورت هر گونه سوءظنی آژانس بین المللی انرژی اتمی می تواند ظرف بیست وچهار روز برای بازدید اجازه دریافت کند. این بازه زمانی برای ایران نیز مناسب است اما عامل نگرانی این جاست که حق بازرسی از تاسیسات نظامی به طور قطع توسط برخی احزاب ایران رد شده است.

در این زمینه، شرایط بازرسی از پارچین در سپتامبر 2015 آزمون بسیار مهمی بود و هنوز 5+1 که مسئول مذاکره با ایران است ادعا می کند که هیچ نقشی در تنظیم رابطه ایران و آژانس بین المللی اتمی ندارد. آیا ممکن است که موضوع بازرسی پارچین خارج از حوزه 5+1 باشد آن هم وقتی که در تمام مذاکرات برجام این شش قدرت حضور داشته و نقش ایفا می کردند؟ به احتمال زیاد نه. پس از این که مشخص شد بازرسان آژانس تنها توانستد خارج مرکز را بازرسی کنند و نمونه های خاک درون مجموعه توسط خود ایران جمع آوری شده، ماهیت پیچیده توافق صورت گرفته آشکارتر شد. در حالی که 5+1 در پاسخ به این انتقاد که این توافق در واقع ایران را قادر ساخته که خودش از خودش بازرسی کند، منتقدان را به تحریف واقعیت متهم کردند.

تلاش های زیادی برای پیچیده و مبهم کردن امتیازاتی که به ایران داده شده انجام گرفته است که ذکر دو مورد خاص آن جالب است. اول گزارش آسوشیتد پرس در جولای 2016، از آشکار شدن سندی می گفت که برنامه غنی سازی ایران در یازدهمین سال قرارداد را نشان می داد. بر اساس این اسناد، ایران 2500 تا 3500 سانترفیوژ پیشرفته را در عرض شش ماه در سال سینزدهم قرارداد نصب و راه اندازی می کند. بار دیگر این به توافقی بین ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی نسبت داده می شود. واکنش رسمی دولت به گزارش آسوشیتد پرس انکار هر گونه معامله مخفی بود در حالی که این ادعایی ثابت شده و مشخص است که گریز هسته ای ایران پس از 10 سال امکان پذیر است. حتی خود اوباما در آپریل 2015 به تقریبا صفر رسیدن زمان گریز را در سال سیزده، چهارده و پانزده از قرار داد را اعلام کرد هر چند وزارت امور خارجه بلافاصله در یک کنفرانس مطبوعاتی آن را تکذیب کرد و در این رابطه گفت که توافق موجود یک معامله آینده نگر است.

مورد دوم پرداخت 400میلیون دلار به ایران در زمان مبادله زندانیان بود. دولت اوباما این مبادله را به عنوان نشانه هایی از کاهش تنش با ایران و نتیجه مستقیم توافق هسته ای، مورد ستایش قرار داد. اما زمانی که وال استریت ژورنال در ماه آگوست دولت را به پرداخت باج متهم کرد اولین برخورد رسمی دولت انکار ماجرا بود، اما گزارش متعاقب با ارائه شواهد، مقامات را مجبور به عقب گرد از ادعای خود و تغییر داستان کرد. در داستان جدید این مبلغ در هر صورت به ایران منتقل می شد و از آن به عنوان یک اهرم فشار برای اطمینان از آزادی زندانیان استفاده شد.

این موارد نشان دهنده مواضع بیش از حد دفاعی دولت است که دوست دارد هر گونه انتقادی از برجام یا اجرای آن به شدت خاموش شود. دولت مدام جزئیات را پنهان می کند، از پنهان کاری و عدم شفافیت دفاع می کند و به عنوان مدافع ایران در مشکلات به وجود آمده عمل می کند. اما هیچ توجیهی برای پنهان کاری در برجام به عنوان یک قرارداد شفاف وجود ندارد. در حضور آژانس بین المللی انرژی اتمی و حضور کمیسیون مشترک اجرا، هنگام برخورد با یک مورد از نقض قرارداد، هیچ جایگاهی برای محرمانه بودن و پنهان کاری نباید تصور کرد.

در پایان، پنهان کاری و پوششی که آمریکا مدام می خواهد روی قضایا بگذارد این حس را ایجاد می کند که خود دولت در مورد برجام و دستاوردهای آن مطمئن نیست و مدام در تلاش است که ما را به این باور برساند که این معامله جواب می دهد و تغییر رفتاری درست در ایران ایجاد شده است. گناه اصلی بسته شدن ناگهانی فایل PMD در دسامبر گذاشته بود که اجازه داد ایران درباره فعالیت های تسلیحاتی اش مهر سکوت را اختیار کند. ایران از پاسخ به تمام سوالاتی که رضایت آژانس بین المللی را تامین کند، معاف شد. با وجود همکاری ایران تحقیقات آژانس بین المللی انرژی اتمی و این سخن جان کری «پاسخ به تمام سوالات اساس کاهش تحریم ها است» فایل بسته شد تا همه با خوشحالی روز اجرا را جشن بگیرند.

یک سال پس از معرفی برجام، تمرکز بحث ها از مفاد دشوار این معامله به نگرش و رفتار دولت اوباما نسبت به معامله تغییر یافته است. گزارش ISIS به سادگی مورد دیگری از عدم شفافیت، بهانه ها، توضیحات و تلاش آمریکا برای متقاعد کننده بودن را نشان داد که پل های اعتماد به این معامله را یکی بعد از دیگر از بین می برد. اگر چه رابطه داینامیکی ایران و آمریکا می تواند تبدیل به عاملی کلیدی در اجرای این معامله شود اما برگزیدن نقش انفعالی آمریکا در این رابطه می تواند به تضعیف معامله صورت گرفته بینجامد، انتقادات را زیاد کند و قدرت را برای نگه داشتن دو سمت ماجرا روی خط باریک این معاهده سخت تر می کند. ایالات متحده باید از خواب برخیزد و مبارزه را از سر بگیرد چرا که رها کردن مبارزه به چالش از دست رفتن کل بازی خواهد انجامید.

منبع: نشنال اینترست / مترجم: روزبه آرش