گام‌های متزلزل "شاهزاده جنگ و نفت"

وارث تاج وتخت عربستان بسته جسورانه ای برای اصلاح اعتیاد نفت کشورش تا سال 2030 پیشنهاد داده است. ممکن است به دلایل زیر این طرح نتایج کاملاً معکوس داشته باشد.

به گزارش فرارو به نقل از فارین پالیسی، خانواده سلطنتی عربستان اعتبار خود را با یک برنامه اصلاحات اقتصادی جسورانه به خطر انداخته است که هدفِ احیای اقتصادی را دارد که به دلیل درآمد پایین نفت آسیب زیادی دیده است.

اما برنامه ی "چشم انداز عربستان در 2030" مملو از ریسک است، زیرا این برنامه رابطه میان آل سعود و مردم عربستان را تهدید می کند.

چشم انداز 2030 که این هفته به طور رسمی توسط کابینه عربستان سعودی به عنوان برنامه تحول ملی تصویب شد، طرحی است که در آن پادشاهی عربستان ولخرجی کمتر و ریاضت اقتصادی بیشتری را تجربه می کند. این طرح وابستگی عربستان به بخش انرژی را کاهش می دهد و خصوصی سازی شرکت های دولتی و انعام دولت را نیز کم می کند. هدف بلندمدت آماده سازی جامعه عربستان برای زندگی در عصر نابسامانی نفت است.

محمد بن سلمان جانشین ولیعهد عربستان گفت: "ما به نفت اعتیادداریم و این خطرناک است. این امر باعث شده بخش های دیگر پیشرفت نکنند." او امیدوار است طی دو دهه آینده بزرگ ترین دولت نفتی جهان درآمد خود را به جای انرژی، از سرمایه گذاری های جهانی و طیف متنوعی از دیگر صنایع کسب کند.  

این برنامه مبتکرانه، در آینده برای جامعه ای محافظه کار مانند عربستان شوک بزرگی خواهد بود. اهداف خاص این برنامه: سه برابر کردن درآمدهای غیرنفتی تا سال 2020 به حدود 141 میلیارد دلار و ایجاد 450 هزار فرصت شغلی خارج از بخش دولتی است. در کشوری که دوسوم شاغلانش حقوق بگیر دولت هستند، بودجه بخش دولتی به تنها 40 درصد بودجه کل کاهش می یابد که در بازه زمانی یکسان، 5 درصد کمتر از گذشته است. انتظار می رود در تلاش برای تأمین مالی این تغییرات، بدهی دولت در پنج سال آینده تا 200 میلیارد دلار افزایش یابد. هیچ توضیح واقع بینانه ای درباره اینکه چگونه در این بازه زمانی به این اهداف دست می یابند ارائه نشده است.

دلیل اتخاذ این برنامه دقیقاً مشابه دلیل ساده ی عدم ثبات اقتصادی فعلی است. در دو سال اخیر که قیمت نقت متناوب شد و اقتصاد صادرکنندگان عمده نفت را به ویرانی کشید؛ عربستان خود را در دام بحران نقدینگی یافت. سال گذشته تولید ناخالص داخلی این کشور 13 درصد کاهش یافت و در تلاش برای جبران کسری بودجه 100 میلیارد دلاری،  دارایی های خالص خارجی اش به 115 میلیارد دلار سقوط کرد. گرچه قیمت نفت به بشکه ای 50 دلار بازگشت، اما حتی با نفت 66.70 دلار امسال نیز بازهم بودجه ملی عربستان با بحران روبرو خواهد بود.

در تلاش برای جلوگیری از این اوضاع وخیم، در ماه مارس دولت عربستان اعلام کرد حاضر است میلیاردها دلار وام بانکی بگیرد. بااین حال، صندوق بین المللی پول پیش بینی کرد که با تداوم روند فعلی هزینه ها، ورشکستگی ملی در انتظار این کشور خواهد بود.

مشکلات مالی عربستان سعودی به تصمیم های بدفرجامش در پاییز 2014 برمی گردد که مازاد نفت خام را وارد بازار خریداران کرد. گرچه قمت نفت بازهم افت وخیز می کرد (زیرا عرضه بیش ازحد تقاضا بود) ، مداخله عربستان شدت گرفت و سقوطش را سریع تر کرد و قیمت ها را به حدی بی سابقه در قرن کاهش داد.

سعودی ها اصرار داشتند تصمیماتشان برای دفاع و نگهداری از سهم بازار بوده است، اما هرگز شادی خود را از این موضوع پنهان نکردند که قیمت های پایین به اقتصاد دشمنان جغرافیایی- سیاسی مانند ایران و روسیه صدمه می زند (جدای از رقبای تولیدی مانند آمریکا). اما قیمت ها پایین تر رفت و بیشتر ازآنچه فکر می کردند طول کشید که به امور مالی این دولت آسیب زد.

وضعیت زمانی بدتر شد که خزانه های عربستان براثر هزینه های اجتماعی و دفاعی خالی شد. سه سال قبل، از ترس گسترش شورش بهار عربی علیه حکومت استبدادی، خانواده سلطنتی عربستان یارانه و برنامه های رفاهی جدیدی را اعلام کرد که نزدیک به 130 میلیارد دلار هزینه برداشت. در پی تصمیم آمریکا از حمایت نکردن از متحدان قدیمی مانند حسنی مبارک رئیس جمهور مصر، انگیزه ریاض برای یک برنامه ی ضد- انقلابی بیشتر شد. عربستان در این راستا ده ها میلیارد دلار به متحدانش که در معرض خطرات اجتماعی، سیاسی و مذهبی بودند کمک کرد.

عربستان میلیاردها دلار برای مقابله با رقیب بزرگش ایران هزینه کرد. امسال عربستان سعودی با اختصاص 56 میلیارد دلار برای تقویت قدرت نظامی، جای روسیه را به عنوان سومین کشور درزمینهٔ هزینه های نظامی گرفت.

ولخرجی عربستان با ظهور پسر جوان ملک سلمان، شاهزاده محمد، به عنوان صدای برجسته سیاسی در پادشاهی سعودی همزمان شد. در کمتر از یک سال، و در نفرت آشکار اعضای قدیمیِ خاندان سلطنتی، شاهزاده سی ساله و بلندپرواز تصمیم به تغییرات بزرگ در مسائل گوناگون اقتصادی، سیاسی و حقوق زنان گرفت. در گزارشی از سرویس اطلاعاتی آلمان که به بیرون درز کرد هشدار داده شده بود که این احتمال وجود دارد شاهزاده محمد در زمان حیات پدرش به جانشینی برسد.

برخی می گویند این اتفاق در حال حاضر افتاده است. علاوه بر نقش نیابت تاج وتخت و رئیس دربار سلطنتی، دخالت های قاطع او در امور نظامی و اقتصادی به او نام "شاهزاده جنگ و نفت" را داده است. نداشتن تجربه در امور نظامی، سیاست خارجی و یا هرگونه استراتژی مشخص؛ باعث شد اعتبار و شهرت خانواده اش با بروز جنگ در سوریه و یمن زیر سؤال قرار بگیرد. این ریسک و قماری بزرگ و قابل توجه بود: او کاملاً آگاه بود که اقداماتش عربستان را از نظر اثر بخشی نظامی در مراتب جهانی پایین می آورد.

نیروهای هوایی عربستان در یمن به بی کفایتی و وحشی گری معروف شده اند زیرا مناطق مسکونی و غیرنظامی را بمباران می کنند. یکی از بدنام ترین این حوادث، دو حمله هوایی با رهبری عربستان در 15 مارس است که به بازار شلوغ روستای مصطبه حمله شد و 97 نفر جان خود را از دست دادند.

در پی این وضعیت سازمان عفو بین الملل و دیدبان حقوق بشر سعودی ها را به ارتکاب جرائم جنگی متهم کرد که منجر به مرگ هزاران و آوارگی 2.5 میلیون نفر شده است. به گزارش فارین پالیسی "نقطه ای در یمن نیست که تحت تأثیر این جنگ قرار نگرفته باشد و هیچ فردی را نمی یابید که از این جنگ وحشت نکرده باشد."

اما تأثیر شاهزاده محمد بیشتر در بخش اقتصادی حس شده است. با مدرک کارشناسی حقوق، شاهزاده تصمیم گرفت که نباید تنها درزمینهٔ پرداخت بدهی های مالی کوتاه مدت تلاش کند، بلکه باید وظیفه خطیر تغییر اساسیِ عربستان به سوی اقتصادی صنعتی و آزاد از موانع بازار کالا را نیز بر عهده بگیرد.

چارچوب اصلاحات عربستان بازتاب یک گزارش منتشرشده در وب سایت مک کنزی (شرکت مشاوره جهانی که راه حل های نئولیبرالی برای مشکلات دنیا ارائه می دهد) در ماه دسامبر است. سلمان تایید کرده که دولت سعودی با این شرکت کار می کند. منتقدان عربستان- که تعدادشان زیاد است-  این دولت را مسخره می کنند که باید نام خود را به "وزارت مک کنزی" تغییر دهد.

در سال های اخیر، مک کنزی شاهزاده های جوان عرب را شیفته ی اصلاحات اقتصادی به سبک غربی کرده  است. یکی از منتقدان اخیراً به صراحت اعلام کرد "بسیاری از کشورهایی که دست به دامان مک کنزی شدند به زلزله بهار عربی دچار شدند. بحرین، مصر، لبنان، یمن همه درگیر اعتراضات و تظاهرات با درون مایه نارضایتی اقتصادی شدند.

رویکرد مک کنزی در اصلاح دولت های خارجی از مشکلات جدی و خطرناکی برخوردار است. رویکرد تک بعدی این سازمان به اصلاح اقتصادی هیچ تلاشی ندارد که تاریخچه منحصربه فرد یا پس زمینه های اجتماعی هر کشور را در نظر بگیرد. همچنین در نظر نمی گیرد که آیا ساختار سیاسی آن کشور قدرت تحمل ناآرامی های ناشی از بیکاری، خصوصی سازی کشورهای دولتی و خدمات اجتماعی، قطع یارانه ها و افزایش هزینه های زندگی را دارد یا نه.

رژیم های استبدادی- به خصوص سلطنتی- قویی تر ازآنچه به نظر می رسد هستند. با تمرکز قدرت بر یک یا چند دست، و عدم وجود رسانه های مستقل؛ ایجاد فشار بر جامعه احتمال انفجار را دارد. قراردادهای اجتماعی که برای کسب وفاداری انعام دولتی عرضه می کنند بسیار شکننده اند اما برای حفظ ثبات ضروری اند.

شاه ایران در اواخر 1970 از راه سختی به این نتیجه رسید. او برای رفع بحران مالی که براثر کسر درآمد نفتی به وجود آمده بود، برنامه اقتصادی جدید را پیشنهاد داد. اشتباه مهلک او دنبال کردن اصلاحات اقتصادی بزرگ بر اساس چارچوب مستقل و خودمختار قضایی و سیاسی بود که می توانست در برابر بحران ناگهانی داخلی مقاومت کند.

سرنوشت شاه و سقوط او نسل قدیمی شاهزاده های سعودی را دنبال می کند.

در مصاحبه ای با اکونومیست، سلمان خودش را طرفدار نخست وزیر سابق بریتانیا مارگارت تاچر اعلام کرد. اما برخلاف بریتانیا در سال های 1980، امروزه عربستان سعودی هیچ مطبوعات آزادی و مجلس منتخبی ندارد. عربستان فاقد ساختارهای سیاسی انعطاف پذیری است که بتواند در مواقع حساس قدرت انفجاری جامعه را از مرکز قدرت دور کند. اما حتی با محیا بودن این سیستم بازهم سعودی ها سرنگون می شوند. شاهزاده اشاره ای به اطلاع از این موضوع نکرد.

همچنین زمانی که از او سؤال شد آیا مردم عربستان حاضر به پرداخت مالیات بدون نماینده هستند نیز جواب قانع کننده ای نداد. او گفت: "این تصمیم دولت علیه مردم نیست. این تصمیم عربستان سعودی است. با دولتی که نماینده مردم است."

اگر روی این پاسخ دقیق شویم همان پاسخ دیکتاتوری قدیمی را می بینیم: "دولت خودم هستم."