سال فرصت و امید برای خاورمیانه

نویسنده: احمد کاظم زاده، کارشناس ارشد روابط بین الملل و خاورمیانه
دیپلماسی ایرانی: برای درک اینکه تحولات خاورمیانه در سال 1394 خورشیدی دستخوش چه تغییر و تحولات جدیدی شد، می توان از بررسی تطبیقی کمک گرفت و تحولات این سال را با سال قبل از آن مقایسه کرد. از این دید شاید بتوان گفت خیلی از تحولاتی که در این منطقه در سال گذشته روی داد ادامه همان روندهای بود که در سال های پیش از آن آغاز شده بود. بر این اساس باید اکثر تحولات خاورمیانه را در امتداد روندهای گذشته بررسی کرد. از این دید مذاکرات هسته ای ایران که از سال قبل آغاز شده بود سال گذشته با امضای برجام به ایستگاه نهایی رسید. بحران سوریه نیز بعد از پشت سر گذاشتن چندین پروژه براندازی وارد فاز مذاکرات سیاسی شد و برای اولین بار همه بازیگران داخلی، منطقه ای و بین المللی دخیل در بحران سوریه در نشست های وین و ژنو گردهم آمدند و به چاره جویی برای پایان دادن به درگیری های داخلی و تفکیک گروه های مخالف از تروریست های تکفیری پرداختند و در نهایت درباره تهیه نقشه راه 18 ماهه برای برون رفت از بحران به توافق رسیدند. در عراق نیز دولت این کشور علاوه بر استمرار مبارزه با داعش و آزادسازی بخش وسیعی از اراضی اشغالی این کشور در استان های سنی نشین مبارزه جدیدی را با حمایت مرجعیت عراق در عرصه مبارزه با فساد افسار گسیخته در این کشور آغاز کرد که می توان از آن به جهاد اکبر تعبیر کرد. در عرصه فلسطین نیز هرچند دولت اوباما از پیگیری جدی حل بحران فلسطین بر اساس طرح تشکیل دو دولت دست کوشید و کاخ سفید به طور رسمی فعالیت های خود را در این عرصه به حالت تعلیق در آورد اما پیگیری ها از سوی دیگر کشورهای اروپایی ادامه یافت و حتی برای اولین بار تحریم هایی علیه کالاهای تولید شده در شهرک های یهودی نشین واقع در اراضی اشغالی سال 1967 اعمال شد که اصطکاکی را در مواضع آن ها پدید آورد. از همه مهمتر اینکه فلسطینی ها بعد از ناامیدی از کشورهای عربی و اسلامی بار دیگر دست به کار شدند و برای مقابله با تعرضات مکرر صهیونیست ها به مسجد الاقصی و شهرک سازی های آن ها در کرانه باختری انتفاضه جدیدی را به نام انتفاضه قدس آغاز کردند که از ویژگی های بارز آن حضور فعال جوانان و نوجوانان فلسطینی در این انتفاضه است که اغلب آن ها بعد از امضای توافقنامه سازش در سال 1993 متولد شده اند. استفاده از سلاح سرد همچون چاقو و قیچی و بهره گیری از اصل غافلگیری و خودجوش بودن این اقدامات از دیگر ویژگی های انتفاضه جدید است که بر عمق و گستره نگرانی صهیونیست ها افزوده است.
اما تازه ترین تحولی که در سال گذشته روی داد و آن را تا حدودی از سال های قبل متمایز می کند تجاوز نظامی عربستان به یمن در 5 فروردین سال 1394 است  که به یک جنگ تمام عیار تبدیل شد و در طول سال ادامه یافت. این حمله پس از آن صورت گرفت که شورای انقلاب یمن به رهبری انصار الله با طرح تقسیم یمن به 6 ایالت در قالب سیستم فدرال مخالفت کرد. مرزبندی ها در قالب این نظام به گونه ای طراحی شده بود که امکان دسترسی حوثی ها را به دریا و حوزه های نفتی این کشور از بین می برد و آن ها را از این منابع محروم می کرد. از این دید یکی از اهداف عربستان از تحمیل جنگ بر یمن ایجاد سازوکاری بود که همچون گذشته بتواند به سلطه خود بر این کشور ادامه دهد. همچنین عربستان می خواست حوثی ها را در مناطق تحت سکونت خود در استان صعده محدود و زمین گیر کند و از نقش آفرینی آن ها در فرایند انقلاب این کشور جلوگیری کند، اما جنگ یمن باعث شد مردم یمن حول محور انصارالله جمع شوند و برای دفاع از کشور وارد عمل شوند که این امر نقش و جایگاه این جنبش را در میان مردم یمن بیش از پیش تقویت کرد. از دیگر سو در حالیکه عربستان در آغاز جنگ از تشکیل ائتلاف 34 کشوری خبر داده بود و از این طریق می خواست وانمود کند که در این جنگ از پشتیبانی جهانی برخوردار است اما در عمل تعداد حامیان واقعی عربستان به تعداد انگشتان دست هم نمی رسید. حتی اگر ادعای عربستان در برخورداری از حمایت ائتلاف منطقه ای و جهانی پذیرفته شود، نه تنها از عمق و گستره شکست این کشور در جنگ یمن کاسته نمی شود، بلکه بر عکس بر قدرت انصارالله افزوده می شود که با وجود نداشتن تجربه کشورداری توانسته در برابر یک ائتلاف بین المللی و منطقه ای به مدت بیش ازیکسال دوام بیاورد. در حالیکه عربستان انتظار داشت نتیجه جنگ را ظرف حداکثر دو هفته به نفع خود تمام کند، اما تا پایان سال نه تنها به هیچ یک از اهداف شده و نشده خود نرسید بلکه زمینه نفوذ و پیشروی نیروهای مقاومت مردمی یمن به رهبری انصار الله را نیز در استان های عسیر، جیزان و نجران فراهم کرد. البته این استان ها قبل از اعلام موجودیت سعودی به یمن تعلق داشت اما در پی شکست در جنگ به مدت 60 سال به قیمومیت عربستان درآمد و با وجود انقضای مهلت تعیین شده در اوایل دهه 90 میلادی عربستان با پرداخت رشوه به علی عبد الله صالح رئیس جمهور وقت یمن و سران عشایر و قبایل ساکن در این استان ها کماکان به قیمومیت خود ادامه داده است اما با این حال تجاوز نظامی عربستان به یمن صدای اعتراض ساکنان این مناطق را نیز بلند کرده و آن ها را به فکر بازگشت به سرزمین مادری و یا خودمختاری انداخته است که این هم از دیگر شاخص های شکست عربستان در این جنگ است. عربستان به امید تغییر موازنه نظامی در صحنه میدانی و عملیاتی، به سیاست وقت کشی در عرصه سیاسی متوسل شد و به کارشکنی های گسترده در این زمینه دست زد. به همین منظور با اعمال فشار سازمان ملل متحد را به تغییر جمال بن عمر نماینده خود در امور حل بحران یمن وادار کرد و درعین حال نشست هایی که با میانجیگری اسماعیل ولد شیخ نماینده جدید این سازمان در ژنو برگزار شد به شکست کشاند. البته در اواخر سال گذشته نشانه ای از تغییر نسبی رویکرد نظامیگرانه عربستان در یمن مشاهده شد که البته این تغییر نسبی نه از روی میل و اختیار بلکه از روی اجبار صورت گرفت. یکی از عوامل مؤثر در این زمینه شکست های پی در پی عربستان در عرصه نبردهای زمینی بوده است. از دیگر عوامل مهم، تأثیرپذیری از دیگری تحولات و مسائل منطقه ای است. یکی از این تحولات، نهایی شدن توافق برجام است که بازیگران بین المللی دخیل در این توافق را به حل سایر بحران های منطقه ای از سوریه گرفته تا یمن امیدوار کرده است. همچنین به نظرمی رسد ورود امریکا به عرصه مبارزات انتخابات ریاست جمهوری، لزوم حل بحران های خاورمیانه را برای دولت اوباما و حزب حاکم ضروری کرده است تا بتواند از ثمرات آن در انتخابات بهره بگیرد. مجموعه این مسائل موجب شده مسئولان امریکایی، عربستان را برای ورود به حل سیاسی بحران های منطقه ای تحت فشار قرار دهند.
نیازهای انتخاباتی دولت اوباما را می توان در تغییر نسبی رویکرد آن به  مبارزه با داعش و استفاده از ظرفیت های دولت سوریه در این زمینه نیز مشاهده کرد. زمانی که داعش ظهور کرد و به سرعت دولت خودخوانده خود را در مناطق اشغالی عراق و سوریه تشکیل داد، مسئولان امریکایی از زمان بر بودن این مبارزه سخن گفتند و اعلام کردند که این مبارزه سال ها طول خواهد کشید. اما بعد از اینکه دولت عراق با کمک نیروهای حشد الشعبی و مشاوره نظامی ایران توانست بسیاری از مناطق تحت کنترل داعش را در استان های شیعه نشین و کردنشین آزاد سازد و وارد استان های سنی نشین شوند و در سوریه نیز روسیه به جنگ نظامی مستقیم با داعش وارد شد، امریکا برای عقب نماندن از این قافله از سیاست وقت کشی قبلی فاصله گرفت و مبارزه سریع با داعش را در دستور کار خود قرار داد تا از آثار و نتایج انتخاباتی آن نیز منتفع شود. در این راستا امریکا از رویکرد قبلی خود در لزوم برکناری اسد از قدرت و مشارکت ندادن سوریه در مبارزه با داعش عقب نشینی کرد و در نهایت منطق روسیه را در این زمینه پذیرفت. البته پیروزی های روزافزون ارتش سوریه در برابر نیروهای تکفیری و آشکار شدن تهدیدهای امنیتی ناشی از بازگشت تکفیری ها  به کشورهای غربی (که در جریان حملات تروریستی پاریس نمایان شد) و همچنین آشکار شدن پس لرزه های جنگ سوریه در اتحادیه اروپا به شکل بازگشت آوارگان از دیگر عوامل تاثیرگذار در تغییر رویکرد کشورهای غربی در قبال جنگ سوریه بود که زمینه را برای برگزاری نشست های وین و ژنو در جهت حل سیاسی بحران فراهم کرد. از این دید ائتلافی که در جهت براندازی دولت و نظام سیاسی سوریه تشکیل شده بود در سال گذشته به طور کامل فروپاشید و اعضای این ائتلاف در برابر هم قرار گرفتند. از این نظر سال 1394 را  می توان سال فروپاشی برخی ائتلاف ها و شکل گیری ائتلاف های دیگر نامید. از این دید در حالیکه ائتلاف چهارگانه (غربی، عربی، اسرائیلی و ترکی) در قبال بحران سوریه به هم خورد اما درعین حال همپیمانی اسرائیل و عربستان در این زمینه آشکارتر شده است. یکی از مصادیق روشن در این زمینه تروریست خواندن حزب الله از سوی عربستان و دست نشاندگان آن در شورای همکاری خلیج فارس و اتحادیه عرب است که رژیم صهیونیستی از سال ها پیش در انتظار آن بوده است.
در مجموع با روندی که تحولات خاورمیانه در سال گذشته طی کرد، چشم اندازی توام با بیم و امید را می توان برای تحولات این منطقه در سال جدید پیش بینی کرد که به نظر می رسد به تدریج بر کفه فرصت ها و امیدها افزوده خواهد شد اما با این حال این احتمال وجود دارد که رژیم صهیونیستی برای جلوگیری از قرار گرفتن بحران فلسطین در سیبل توجهات دوباره به بحران سازی در مناطق بحرانی و یا ایجاد بحران های موازی دیگر متوسل شود.